3. EFFICIENTIA ET VIRTUALIS CONTINENTIA EFFECTUS IN CAUSA

1. Causa operatur in quantum in actu est [23]. Cum enim ratio sit extrinseca entis et ratio perfectionis in effectu exhibitae, et ipsa parem perfectionem includere debet. Nihilum enim non est ratio entis, nec indeterminatio ratio determinationis, nec minus ratio majoris.

Quamobrem "modus operandi cujuscumque rei sequitur modum essendi ipsius" [24]. Quare agens agit secundum naturam suam; quo sensu natura (vel etiam forma [25], quae est principium determinationis in ordine essentiae) dicitur primum principium activitatis rei.

2. Causa agendo non mutatur. Etenim agit tantum inquantum in actu est. Jamvero mutare non potest nisi quod est in potentia. Ergo agens, qua tale, mutare nequit.

Attamen ad sequentia attendendum.

a) Causa finita non est suurn agere, sed de se in potentia ad agendum. Quare priusquam agat, in actum transire debet. Quae autem mutatio causalitatem formaliter non constituit, sed ei praesupponitur [26].

b) Causa materialis, qua materialis, passiva est: simul ac agit in aliud, hoc aliud in eam agit. Sunt ergo simul agentia et patientia, non autem sub eodem respectu: sub uno respectu sunt in actu atque agunt, sub alio autem respectu sunt in potentia atque patiuntur [27].

NOTA. Actio est in passo.

Actio quatenus est agentis actus, agenti inest. In adagio autem citato "actio" in alio sensu sumitur atque significat effectum sub quodam aspectu consideratum.

Efectus est modificatio entis in quod causa agit. Jamvero hoc ens illam modificationem patitur, i. e. ab extra, ab agente accipit: hoc sensu effectus est passio.

Idem effectus, si consideratur ut ab agente pendens, et ab eo procedens, dicitur etiam actio. Cum autem effectus sit modificatio patientis (agens qua tale non mutatur) dicitur actio in passo, in patiente [28].

Ex quibus liquet effectum, actionem et passionem eamdem realitatem exprimere, et tantum formaliter differre [29].

3. Causalitas ne fingatur transitus alicujus entitatis ab agente in aliud [30].Causa enim agendo nec augetur, nec minuitur. Agit quia in actu et qua talis, cum non sit in potentia, immutabilis manet. Causare nullo modo significat seipsum resolvere et propriam entitatem distribuere, ex seipso elementa assumere ut aliis concedantur, partes jam existentes rursus dividere quin summa mutetur. Causa de propria perfectione aliis tribuit quin ipsa orbetur; causa est fons perfectionis, quam alia entia participant. Hoc autem exigit in ipsa causa perfectionem integram permanere, licet alia entia ad talem perfectionem ascendant. Causare est in alio novam essendi determinationem suscitare [31].

Quamobrem simile non agit in simile.

Agere enim, quatenus est movere, est aliquid de potentia in actum reducere. Jamvero hoc supponit patiens in potentia et agens in actu. Ergo si dantur duo entia in actu omnino simili, ex utraque parte quoad hunc actum tnutatio excluditur atque actio impossibilis est [32].

Quaevis causa est activitatis gremium, de cujus faecunda plenitudine perfectio essendi in aliis suscitatur: bonum est diffusivum sui. Quod ex se habet, concedit aliis, quae eandem perfectionem participant. Alicujus perfectionis esse "particeps" significat perfectionem modo finito, limitato, secundum potentiam determinabilem possidere et proinde in ordine hujus perfectionis esse "compositum" [33], scil. perfectionem, quam de se non habet, "ab alio" accipere, dependenter a causa perfectionem acquirere.

4. Omne agens agit sibi simile [34], atque quidquid est in effectu aliqua ratione reperitur in causa sua adaequata [35]. Causare enim significat efficere ut aliae res suae perfectionis sint participes, non autem elementum praeexistens a fonte abscindere et aliis concedere. Effectus, siquidem qua talis ante productionem non existit, non in causa tanquam in vagina reconditur, sed "producitur": in quantum est ens, ab aliis realiter distinctum, determinationem continet quae qua talis nullibi, ne in causa quidem praeexistit.

Determinatio proinde effectus modo analogice eodem in causa reperienda est: modo scil. causae proprio, virtualiter; qui autem modus non est prorsus idem sed idem proportionate ad modum quo effectus existit. Praeterea causa et effectus eandem perfectionem genericam vel specificam participare possunt, uti pater et filius, sed hi aspectus univoci praesupponunt aspectum entis qua talis, qui est analogicus: ut entia individualia, causa et effectus analogice congruunt.

Alia ex parte haud semper causa omnem suam virtutem praestat, ne proinde omnis effectus necessario imago est fidelis causae, in omnimoda perfectione consideratae. A priori non repugnat perfectionem causae completam aliquando effectui prorsus antecellere. Ergo dicendum causam, quae effectum, uti est, necessario virtualiter includit, saltem sub hoc respectu esse tam perfectam quam effectum; exinde autem concludi nequit causam tali perfectioni non praestare.

NOTA. Propter quod unumquodque tale, et illud magis.

Hoc effatum desumptum est ex l. I Analyt. Post., cap. 2, ubi Aristoteles illud affert adagium ad ostendendum praemissas in demonstratione esse notiores conclusione [36].

Sensu sequenti nunc adhibetur: "quotiescumque datur aliqua forma capax recipiendi magis et minus, quae denominat formaliter causam et causatum, et insuper causato competit propter causam, illa forma semper perfectius est in causa quam in causato, ideoque per prius dicitur de causa et per posterius de causato".

Quare ad veritatem effati quatuor requiruntur:

1º ut forma sit capax intensionis; hinc non valet: "Filius est homo propter patrem, ergo pater est magis homo quam Filius".

2º ut forma vere denominet utrumque, scilicet et causam et causatum; ideoque nequis dicere: "Milo est ebrius propter vinum, ergo vinum est magis ebrius quam Milo".

3° ut forma vere in utroque sit multiplicata et non sit eadem numero; quare non tenet: "homo videt propter oculum, ergo oculus magis videt quam homo".

4º ut ratio, cur causatum est tale, sit praecise quia causa est talis, h. e. unum debet esse causa physica alterius; ergo non licet sic arguere: "Titius suspenditur propter furtum, ergo furtum magis suspenditur quam Titius" [37].