NOTAE

[1] "On a justement remarqué que les grands systèmes métaphysiques reviennent presque toujours à retrouver partout un même schéma ou type de réalité, qui constitue désormais la clef de voûte de ces systèmes: tels l'idée chez Platon, l'acte et la puissance chez Aristote, la monade chez Leibniz, etc. n. E. BAUDIN, Cours de Psychologie, Paris, 1929, p. 310.

[2] A mesure que nous cherchons davantage à nous installer dans la pensée du philosophe au lieu d'en faire le tour, nous voyons sa doctrine se transfigurer. D'abord la complication diminue. Puis les parties entrent les unes dans les autres. Enfin tout se ramène en un point unique, dont nous sentons qu'on pourrait se rapprocher de plus en plus quoiqu'il faille désespérer d'y atteindre.

Et ce point est quelque chose de simple, d'infiniment simple, de si extraordinairement simple que le philosophe n'a jamais réussi à le dire. Et c'est pourquoi il a parlé toute sa vie. Il ne pouvait formuler ce qu'il avait dans l'esprit sans se sentir obligé de corriger sa formule, puis de corriger sa correction... Toute la complexité de sa doctrine, qui irait à l'infini, n'est donc que l'incommensurabilité entre son intuition simple et les moyens dont il disposait pour l'exprimer". H. BERGSON, L'Intuition philosophique (Conférence faite au Congrès de Philosophie de Bologne, le 10 avril 1911), apud Revue de Métaphysique et de Morale, t. 19, 1911, p. 810.

[3] "On dinamei, on energeia", ens in potentia et ens in actu. - "Toute la doctrine d'Aristote repose sur une formule qui n'est que l'expression la plus abstraite et la plus haute de l'expérience. Puissance et acte, ces deux mots qui résument toute sa pensée et expliquent toutes choses répondent aux deux pôles de la vie universelle". E. VACHEROT, Le nouveau Spiritualisme, Paris, 1884, part. 2, c. 1, p. 163. - Cfr E. BAUDIN, L'acte et la puissance dans Aristote. Les antécédents historiques. La théorie. Les applications, ap. Revue Thomiste, 70 année, 1899, pp. 40-62, 153-172, 274-296, 584-608, et 8° année, 1900, pp. 273-287.

[4] 1a, q. 77, a. 1. Cfr In Metaph., 1. VII, 1. 1 ; l. IX, 1. 1 (ed. CATHALA, p. 375, n. 1245; p. 512, n. 1768).

[5] Prima ex viginti quatuor thesibus quas S. Congr. Stud. decreto 27 Julii 1914 approbavit. Acta Apostolicae Sedis. Commentarium officiale, t. 6, 1914, p. 384.

[6] In hac motus analysi nunc non insistimus. Cfr infra cap. 2, art. 1, par. 1.

"Le devenir devant être admis nécessairement, soit à titre objectif, soit à titre subjectif, soit à titre réel, soit à titre apparent, et par ailleurs étant bien clair que le subjectif n'est pas moins réel que le reste et que l'apparent même garde toute sa réalité d'apparence, la thèse de la puissance et de l'acte se peut bien transposer, déguiser, voire nier en paroles, mais elle ne peut être rejetée tout à fait. C'est là une de ces conceptions qui touchent au dernier fond de l'être; de quelque étoffe que soit fait celui-ci, il est inévitable qu'on reconnaisse, dans la trame, ce primitif et élémentaire dessin ". A.-D. SERTILLANGES, op. cit., p. 73.

[7] Quae possibilitas quandoque potentia "objectiva" nuncupatur, quatenus est "objectum" intelligibile. Cfr p. 69.

[8] Joach. SESTILI, De objectiva ratione potenfiae et actus in ordine ad unum ens per se constituendum, in Acta primi Congressus thomistici, Romae, 1925, Communicationes, Series secunda, n. 4.

[9] 1a, q. 5, a. 3; In IX Metaph., lect. 3 (ed. CATHALA, p. 523, n. 1805).

[10] In IX Metaph., loc. cit.

[11] Agitur, ut dictum est, de compositis ex potentia et actu, ergo de actu qui est entis "principium", non autem de Actu puro, qui non est entis principium, sed ipsum ens, quique, uti patet, cum omnem potentiam excludat, non consistit quadam ad potentiam referentia.

[12] 1a, q. 25, a. I, ad 1.

[13] "L'énergie dite a potentielle n n'a de la potentialité que le nom: elle représente le travail des forces intérieures des points d'un système. Or ce travail rentre dans la catégorie de ce que, en métaphysique, nous appelons action.

L'énergie actuelle et l'énergie potentielle d'un système s'additionnent pour constituer l'énergie totale ou simplement l'énergie, laquelle, pour un système isolé, constitue une somme constante. Conçoit-on l'addition de l'être en puissance et de l'être en acte?" Card. MERCIER, op. cit., 3e p., chap. 2, n. 194, p. 409.

[14] "Actus, utpote perfectio, non limitatur nisi per potentiam, quae est capacitas perfectionis. Proinde in quo ordine actus est purus, in eodem nonnisi illimitatus et unicus exsistit; ubi vero est finitus ac multiplex, in veram incidit cum potentia compositionem". Thesis II ex viginti quatuor a S. Congr. Stud. decreto 27 Julii 1914 approbatis.

"Nullus enim actus invenitur finiri nisi per potentiam quae est vis receptiva. Invenimus enim formas limitari secundum potentiam materiae. Si igitur primum movens est absque potentiae permixtione... necessarium est ipsum infinitum esse". Compendium Theologiae, c. 18. Cfr I C. Gent., c. 43, Adhuc, omnis actus... Principium applicatur praesertim formae substantiali, sed latius patet et adhuc alibi applicatur.

"Le principe [de l'unicité des formes pures] est pris d'ARISTOTE: "dsa aritmo polla ilen ekei" (Metaph., A, c. 8, 1074 a 33) ; il avait déjà été aperçu par PLATON (République, X, 597 cd) ; KANT lui aussi l'a reconnu, lorsqu'il a dit que le principe leibnizien de l'identité des indiscernables vaudrait pour le monde intelligible, mais ne vaut pas pour le monde spatial (Critique de la raison pure, Appendice sur l'amphibologie des concepts réflexifs, n. I). Parmi les philosophes modernes qui se sont prononcés dans le sens contraire de la façon la plus décidée, an peut citer RENOUVIER, qui sur ce point se réclame expressément de Scot (La nouvelle monadologie, p. 39)". P. ROUSSELOT, Métaphysique thomiste et critique de la connaissance, in Revue néo-scolastique de Philosophie, 170 année, 1910, p. 481, note.

André BRÉMOND, S. J., contendit thesim thomisticam de Actu et Potentia (Illimitationis Actus, limitationis per Potentiam) esse miram et perfectam synthesim sententiae participationis Platonis et sententiae primatus Actus Aristotelis. Cfr La Synthèse de l'Acte et de l'Idée, in Gregorianum, t. 12, 1931, pp. 267-283.

[15] "Participare nihil aliud est quam ab alio partialiter accipere". In II de Coelo et Mundo, c. 12, lect. 18, n. 6. "Quod enim totaliter est aliquid non participat illud sed est per essentiam idem illi. Quod vero non totaliter est aliquid, habens aliud aliquid adjunctum, proprie participare dicitur". In I Metaph., lect. 10 (ed. CATHALA, p. 54, n. 154). Cfr la, q. 75, a. 5, ad 1 et 4.

[16] "Chose étrange! de cette thèse fondamentale il est malaisé de trouver des démonstrations, même chez les auteurs thomistes qui s'en servent le plus volontiere". P. GÉNY, in Revue de Philosophie, t. 26, 1919, p. 131.

[17] Vide pp. 57-60.

[18] "Nous n'hésitons pas... à poser... avec toute l'école thomiste, la primauté de l'irréductibilité des concepts comme signe de distinction réelle, dans l'ordre métaphysique de l'être. Ainsi que l'a dit, très justement à notre avis, le P. Gardeil: a l'opposition des raisons objectives est le critère de toute distinction réelle. Il serait contradictoire que deux réalités conceptuelles qui s'opposent et s'excluent mutuellement, fusionnent dans une raison commune. La distinction virtuelle Secundum intentionem n'a cours que lorsque les raisons objectives sous lesquelles se présente un objet, sont juxtaposées et ne s'excluent pas" (Revue Thomiste, 1910, p. 384). Si les raisons métaphysiques objectives que l'esprit atteint avec certitude comme exprimant la réalité complète et comme s'excluant mutuellement, ne répondaient pss à quelque chose qui dans la réalité impliquerait cette exclusion, il faudrait en inférer que notre esprit n'est pss fait pour connaître la réalité, telle qu'elle est, mais qu'il nous trompe et nous déçoit n. P. DESCOQS, Essai critique sur l'Hylémorphisme, Paris, 1924, pp. 246-247.

[19] "Non potest autem esse quod ens dividatur ab ente inquantum ens. Nihil autem dividitur ab ente nisi non ens. Similiter etiam ab hoc ente non dividitur hoc ens, nisi per hoc quod in hoc ente includitur negatio illius entis". In Boethium De Trinitate, q. 4, a. 1.

[20] Vide oppositam thesim expositam a Lorenz FUETSCHER, S. J., Akt und Potenz. Eine kritisch-systematische Auseinandersetzung mit dem neueren Thomismus (Philosophie und Grenzwissenschaften, Bd. IV, Heft 4/6), Innsbruck, 1933, pp. 69 [364] sqq.

[21] "Tout acte est une perfection; toute perfection est un acte. Or la perfection, en tant que telle, ne peut être limitée; elle ne saurait en effet se nier ellemême; elle ne sera donc limitée qu'à condition d'être participée, c'est-à-dire reçue dans un sujet qui en prendra une Part, une dérivation ou imitation". P. GÉNY, S. J., Revue de Philosophie, 1919, t. 26, p. 144.

"Wenn einmal die Natur des Aktes Vollkommenheit ist: Vollkommenheit schlechthin in der Daseinswirklichkeit, im actus entitativus, Vollkommenheit in einer gewissen Beziehung in der Wesenswirklichkeit, im actus formalis, dann ist es unverständlich, wie er das ihn Beschränkende in sich selbst tragen soll. Der Akt, z. B. die Weisheit, schliesst wohl nicht überhaupt jegliche Begrenztheit aus; aber er schliesst jede Begrenztheit aus, die ihm nicht durch eine von ihm sachlich verschiedene Potenz zukäme. Die Begrenztheit muss ihm sachlich von aussen zufallen. Es ist widerspruchsvoll für die physische Wirklichkeit der Weisheit, dass sie sich durch sich selbst einschränkte. Es würde alsdann die Weisheit sich selbst leugnen. Die in keinen beschränkenden Untergrund aufgenommene Weisheit ist daher unendlich. Die Weisheit schlechthin ist sogar, als reine Vollkommenheit, schlechthin unendlich. Die Weisheit einer bestimmten Art wäre unendlich in ihrer Art. In einen Untergrund aufgenommen, ist sie dagegen eine beschränkte Beschaffenheit. Ihre Beschränkung ist aber einzig aus dem Untergrunde herzuleiten, dem sie unvollkommen mitgeteilt ist - unvollkommen der Klarheit des Erkennens nach und der Zahl der Gegenstände nach, auf die sie sich bezieht". Jos. GREDT, O. S. B., Die Lehre von Akt und Potenz in der thomistischen Philosophie, in Divus Thomas (Freib.), t. 11, 1933, pp. 269 sqq.

[22] Cfr L. FUETSCHER, S. J., op. cit., pp. 47 [342] et 53 [348].

[23] A. VALENSIN Aristotelis comparationem evolvens sic scribit: "Quand an demande ce qui constitue une maison, an ne peut donner comme réponse dernière que ce sont des maisons, car an aura peut-être expliqué par là une certaine maison, mais il restera à dire ce qui compose les maisons de la maison, c'està-dire, la maison en tant que telle". Revue de Philosophie, t. 29, 1922, p. 572 (A travers la Métaphysique, Paris, 1925, p. 156, nota). Similiter A.-D. SERTILLANGES, op. cit., t. 2, p. 17.

[24] "Nous les appelons principes au sens propre du mot. Nous entendons par là qu'ils sont l'origine, par leur union et leur composition, de tout ce que nous voyons dans les choses du monde. Ils correspondent en fait aux concepts les plus abstraits et les plus simples, irrésolubles en éléments ultérieurs. Nous disons en acte, ce qui est; en puissance, ce qui n'a pas l'acte et peut l'avoir. Là s'arrête l'analyse... ". G. MATTTUSSI, Les Points fondamentaux de la philosophie thomiste (Trad. J. LEVILLAIN), Turin-Rome, 1926, pp. 9-10.

(Les principes de l'être) "an ne peut les connaître par eux-mêmes puisqu'ils n'ont pas la raison formelle d'être; or c'est l'être qui est le premier et c'est lui qui est tout d'abord conçu par l'esprit. Les principes d'être ne pourront se concevoir que par rapport à l'objet premier de notre connaissance, dont ils participent la raison formelle, soit comme acte, soit comme puissance. Si l'on prétend en avoir une représentation distincte, an fausse leur raison formelle et leur concept : an se les représente en effet comme des êtres complets, non plus comme des principes d'être". Ibid., p. 44.

"Il restera que la conception de l'être en puissance nous jette dans le mystère plein; car "les principes des choses sont cachés dans un secret impénétrable". N'ayant et ne pouvant avoir d'expérience que celle de l'être constitué, donc en acte, nous ne saurions nous représenter la puissance que sous la forme négative d'un postulat sans lequel l'expérience positive n'aurait plus d'interprétation suffisante (Ia, q. 12, a. 1; q. 14, a. 3; de Verit., q. 13, a. 3). La réalité dévore des mystères devant lesquels la pensée recule. Il y a là une de ces choses dont Aristote a dit qu'elles sont difficiles à cômprendre et faciles à être (kalepen men idein endekomenen d'einai. Phys., III, 202,2)". A.-D. SERTILLANGES, op. cit., t. 1, p. 74.

[25] Vocantur relationes "transcendentales", ut a "praedicamentalibus" relationibus discernantur: hae relationes proportiones accidentales inter entia diversa exprimunt, illis autem unius entis ordo internus seu structura innititur. Relatio praedicamentalis est categoria entis, praedicamentum, juxta substantiam, qualitatem, quantitatem. Relatio autem transcendentalis omnes entis categorias complectitur et, secundum extensionem, unamquamque categoriam in specie transcendit; etenim substantia, qualitas, quantitas et relatio praedicamentalis, omnes sunt "principia entis constitutiva" et proinde "relationes transcendentales". De relatione praedicamentali infra tractabitur, sub capite de entis structura in linea accidentium.

[26] De Virt. in communi, a. 11; rationem addit S. Thomas: "quod quidem ex hoc contingere videtur, quod formae per modum substantiarum signantur in abstracto, ut albedo, vel virtus, aut aliquid hujusmodi; unde aliqui modum loquendi sequentes, sic de eis judicant ac si essent substantiae". - "Tout le système thomiste tient dans le concept de forme, et toute l'erreur que les thomistes reprochent à leurs adversaires, c'est de se représenter les formes comme des choses". Pierre ROUSSELOT, S. J., Métaphysique thorniste et critique de la connaissance, in Revue néo-scolastique de Philosophie, 17e année, 1910, p. 480. - "... sorte de "chosisme", qui n'est qu'une transposition sur le plan physique des entités purement métaphysiques du système de saint Thomas". Régis JOLIVET La notion de substance (Bibl. des Archives de Philosophie), Paris, 1929, p. 109.

[27] De significatione et valore theoriae actus et potentiae, cfr. in sensu thomistico, P. G. M. MANSER, O. P., Das Wesen des Thomismus, Freiburg (Schweiz), 1932. "In der scharf logischen, konsequenten Durch- und Weiterbildung der aristotelischen Lehre von Potenz und Akt erblicken wir das innerste Wesen, den Kernpunkt des Thomismus!" Ibid., p. 10. - In sensu suareziano, Lorenz FUETSCHER, S. J., op. cit.

[28] "Quapropter in absoluta ipsius esse ratione unus subsistit Deus, unus est simplicissimus; cetera cuncta quae ipsum esse participant, naturam habent qua esse coarctatur ac tamquam distinctis realiter principiis, essentia et esse constant". Thesis III ex viginti quatuor a S. Congr. Stud. decreto 27 Julii 1914 approbatis.

[29] Essentia dicitur secundum quod per eam et in ea res habet esse. Cfr De Ente et Essentia, c. 1 (ed. LAURENT, p. 29).

Est quidditas rei, seu quo res est id quod est. Scholastici hanc etiam vocant "quod quid est", vel "quod quid erat esse", a graeco "to ti estí", vel "to ti en einai".

"L'étymologie de l'expression "to ti en einai" n'est pas facile à expliquer.

L'expression "to einai" suppose un datif sous-entendu, par ex: "to antropo einai", l'être propre à l'homme. A la question: "ti esti to antropo einai"; quel est l'être propre à l'homme? an répond: "to antropo einai" l'être propre à l'homme, le voici: c'est celui que fait connaitre la définition de l'homme.

Faut-il voir dans l'imparfait "ti en"; quid erat, une forme archaïque de l'expression "ti estí"; quid est? Ou est-il permis de voir dans cet imparfait "ti en"; une idée profonde, celle de l'antériorité de l'essence idéale, tant qu'elle est dans le monde des possibles, sur la réalisation physique dans le monde des existences?" Card. MERCIER, op. cit., Ia p., chap. 4, n. 19, p. 30, nota.

"Quod quid erat esse" est ergo esse quatenus indicat "quid sit", est esse quidditativum, quidditas, essentia.

[30] Vide supra, p. 18.

[31] "Esse est actualitas omnium actuum et propter hoc est perfectio omnium perfectionum". De Potentia, q. 7, a. 2, ad 9.

[32] "Ipsum esse... comparatur ad omnia ut actus: nihil enim habet actualitatem nisi in quantum est ". Summa theologica, 1a, q. 4, a. 1. ad 3.

[33] Ipsum esse est actus ultimus, qui participabilis est ab omnibus, ipsum autem nihil participat. Quaestio de Anima, a. 6, ad 2. Confirmatur dictis in quarta via "ex gradibus perfectionis", 1a, q. 2. a. 3.

[34] Ita a realis distinctionis defensoribus quaestionem poni ex sequentibus patet: "Difficultas non consistit in hoc, an essentia creata in statu possibilitatis differat ab existentia (sic enim constat, quod status possibilitatis habet carentiam existentiae, et consequenter debet ab illa distingui saltem tamquam privatio seu negatio, et forma positiva); sed difficultas est, an essentia adhuc in statu actualitatis differat ab existentia, per quam redditur actualis, ita quod licet totum hoc complexum essentia actualis, non possit distingui ab existentia tamquam ab aliquo, quod sit distinctum a toto illo complexo, sed se habeant ut includens et inclusum, tarnen in ipsomet complexo difficultas est, an duplex entitas concurrat, altera essentiae, quae recipit existentiam, altera existentiae, quae reddit illam actualem". JOAN. A S. THOMA, Cursus theologicus, In Im. part., q. 3, disp. 4, a. 3, n. 3 (Parisiis, Desclée, 1931, t. I, p. 450 a). - "Quaeritur nempe utrum in ente finito actu existente, distinctio habeatur realis (independenter a consideratione mentis) inter essentiam quatenus est potentia subjectiva et esse. Non sequitur tamen essentiam esse realem ante existentiam, quia id quo essentia est actualis est existentia". R. GARRIGOU-LAGRANGE, in Acta Primi Congressus Thomistici, Romae, 1925, p. 255. Cfr card. MERCIER, op. cit, 1e. p., par. 5, n. 50, pp. 103-106.

Qui Status quaestionis a distintionis realis adversariis admittitur. Cfr P. DESCOQS, Archives de Philos., t. 4, cah.. 4, Paris, 1927, p. 152 (504); N. MONACO, op. cit., p. 171.

[35] Vide supra, pp. 113-119.

[36] "Non potest autem esse quod ens dividatur ab ente inquantum ens. Nihil autem dividitur ab ente nisi non ens. Similiter etiam ab hoc ente non dividitur hoc ens, nisi per hoc quod in hoc ente includitur negatio illius entis". In Boethium De Trinitate, q. 4, a. 1 .

[37] Vide supra, pp. 117-118.

[38] De Ente et Essentia, c. 5 (ed. LAURENT, p. 141). Cfr I Sent. d. 8, q. 5, a. 2; II Sent.. d. I, d. 1, a. 1 ; d. 3. q. 1 a. 1; Quodl. II, q. 2, a. 3. Hoc argumentum etiam GULHIELMUS PARISIENSIS adhibuit (De Trinit., c. 2, p. 2 b). AVICENNA jam modo simili ratiocinatus erat. (Cfr M.-D. ROLAND-GOSSELIN, Le "De Ente et Essentia" de saint Thomas d'Aquin, Kain, 1926, pp. 150 sq.). - Cfr V. REMER, op. cit., pp. 47-48; card. MERCIER, op. cit., 1e p., par. 6, n. 51, pp. 106 sqq.; J. LEMAIRE, Notiones Metaph. gen., Mechliniae, 1918, pp. 14-16; G. MATTIUSSI, op. cit., (trad. J. LEVILLAIN), pp. 48-49; R. GARRIGOU-LAGRANGE, in Acta primi congr. thom., Romae, 1925, p. 252; P. SCHEUER, S. J. Notes de Métaphysique, in Nouvelle Revue théologique, t. 53, 1926, pp. 518-519; Jos. GREDT, O. S. B., Elementa Philosophiae aristotelico-thomisticae, t. 2, Metaphysica-Ethica, Friburgi Br., 1932, n. 705, pp. 104-107; Edg. DE BRUYNE, Saint Thomas d'Aquin, Paris-Bruxelles, 1928, p. 123.

[39] I Sentent., dist. 8, q. 5, a. 1. Quoad essentiam ut potentiam et existentiam ut actum secundurn S. Thomam, cfr t. II, cap. VI, N. 2, 11, A. Cfr S. SCHIFFINI, S, J., Principia philosophica, Metaph. gen., disp. 4, sect. 4, Augustae Taurinorum, 1892, pp. 623 sqq; V. REMER, op. cit., p. 50; card. MERCIER, 1. cit., n. 51 , pp. 109 sqq.; J. LEMAIRE, op. cit., p. 16; N. BALTHASAR, L'Etre et les Principes métaphysiques, Louvain, 1914, p. 17; G. MATTIUSSI op. cit., p. 49, etc.

Argumentum ita a N. Balthasar proponitur: "L'essence est le contenu, l'être est l'acte ultime. Un possible est un possible d'être. Or l'essence qui à l'état pur est le tout de l'être, l'infini de l'être, tout en conservant sa note de contenu, peut être mesure finie d'être, limite vraie d'être, talité en face d'une autre talité d'être. Le fini est possible. Il serait contradictoire, s'il était fini en tant qu'être. Cela équivaudrait à affirmer que l'être est essentiellement fini, ce qui est absurde. L'être fini est donc composé réellement de limite finie d'être ou de puissance réelle et d'acte que la puissance limite. L'être fini est donc composé réellement d'essence et d'existence". Revue néo-scolastique de Philosophie, 25e année, 1923, p. 100.

[40] "Omnis substantia creata est composita ex potentia et actu: manifestum est enim quod solus Deus est suum esse, quasi essentialiter existens, in quantum scilicet suum esse est ejus substantia; quod de nullo alio dici potest: esse enim subsistens non potest esse nisi unum, sicut nec albedo subsistens potest esse nisi uns. Oportet ergo quod quaelibet alia res sit ens participative, ita quod aliud sit in eo substantia participans esse, et aliud ipsum esse participatum. Omne autem participans se habet ad participatum sicut potentia ad actum; unde substantia cujuslibet rei creatae se habet ad suum esse sicut potentia ad actum". S. THOM., Quodl. III, q. 8. a. 20. I Sent., d. 8, q. 5, a. 2; de Ente et Essentia, c. 5 (ed. LAURENT, pp. 144-145); In Boeth. De Hebdom., I. 2; II C. Gent., c. 52: Quodl. VII, q. 3, a. 7; Quodl. IX, q. 4, a. 6; Ia q. 61, a. 1; de spirit. Creat., a. 1 ; de Subst. separ., c. 8, Quarta ratio; c. 9. - Jam idem ratiocinium AVICENNA proposuit. Cfr M.-D. ROLAND-GOSSELIN, o. c., p. 152. - Cfr L. BILLOT, De Verbo Incarnato, Prati 1912, pp. 62 sqq.

[41] "... Deus, cujus essentia est ipsum suum esse : et ideo inveniuntur aliqui Philosophi dicentes, quod Deus non habet essentiam : quia essentia ejus non est aliud quam esse ejus". De Ente et Essentia, c. 6 (ed. LAURENT, p. 170).

[42] Ita, v. g., Domin. Soto absurdo modo thomisticain thesim exponit ut eam refellat: "Esse existentiae non est res alia secunda distincta ab essentia, ut discipuli multi S. Tho. (nescio an S. Tho.) habent pro comperto. Nam certe si existentia realiter distingueretur a me, illam Deus posset corrumpere me salvo, et per consequens tunc ergo existerem sine re illa, atque adeo vanum est ponere aliud praeter me et mei partes, quo ego sim. Sed dicitur esse distingui ab essentia: sicut sedere ab homine: quia non est de essentia hominis ut sit, quippe cum ante mundi creationem homo erat animal rationale". Dom. SOTO SEGOBIENSIS, O. P., Super octo libros Physicorum Aristotelis Quaestiones, II, q. 2, Venetiis, 1582, p. 123 E.

[43] "Sicut non possumus dicere quod ipsum currere currat, ita non possumus dicere, quod ipsum esse sit". In libr. de Hebdomadibus, lect. 2, explanatio. "Ipsum esse est quo substantia est, sicut cursus est quo currens currit ". S. Theol., P, q. 50, a. 2, ad 3; q. 75, a. 5, ad 4.

[44] Cfr N. BALTHASAR, L'Abstraction et l'Analogie de l'être, in Miscellania Tomista, (Extraordinari d'Estudis Franciscans, t. 34), Barcelona, 1924, pp. 183-187. - G. M. MANSER O. P., Das Wesen des Thomismus, ap. Divus Thomas (Frib.), 2a ser., t. 6, 1928, pp. 397-403 (Id. in Das Wesen des Thomismus, Freiburg (Schweiz), 1932, pp. 269-275).

[45] P. DESCOQS in dissentione thomistarum quoad essentiae notionem insistit est Schola "paleothomistica" (Liberatore, de Poulpiquet, Del Prado, Garrigou-Lagrange, etc., post Capreolum, Goudin, Joannem a S. Thoma) secundum quam essentia in seipsa considerata jam realitas, et quidem potentialis, dicenda est; est Schola "neothomistica" (Mercier, Remer, Mattiussi, Valensin, Sertillanges, etc.), secundum quam principium quo essentiale in sua realitate formaliter constituitur principio quo existentiali. (Archives de Philosophie, vol. 5, cah. I, Thomisme et Scolastique, Paris, 1927, pp. 85-114).

Prior sententia vera est dummodo essentiam esse "principium quo", ab unione cum coprincipio omnino dependens, simul affirmetur. In hac unione insistit altera schola, affirmans causalitatem reciprocam principiorum. Forsan realitatem essentiae propriam haec schola nimis obliviscitur.

Duplicem aspectum essentiae (ejus realitatem et ejus dependentiam ab existentia) optime exprimit Cajetanus: "duplex est realitas essentiae et existentiae; et licet nulla res componat cum sua realitate, tamen cum hoc stat, quod componat cum realitate existentiae; unde essentia hominis, absolute, in reali praedicamento, substantiae scilicet, reponitur: posita autem in rerum natura fit realis realitate existentiae". Comment. in op. De Ente et Essentia, c. 5, q. 12, ad 4 (ed. LAURENT, n. 101, p. 158).

Rursus notetur in quaestione examinata "de puro limite" non agi, quasi essentia cum nihilo, cum privatione, converteretur, vel tota ejus realitas esset realitas existentiae. Sub hoc respectu modo nimis paradoxali et exinde ambiguo videtur A. VALENSIN, S. J., scripsisse: "L'être ne peut être la raison de sa propre finitude, puisqu'il faudrait alors dire: un être est fini parce qu'il est être, et que cela reviendrait à considérer l'être comme essentiellement fini, ce qui est absurde. Mais si rien n'est fini parce qu'il est être, c'est donc à raison d'autre chose, et comme, en dehors de l'être, il n'y a que le non-être, il faut bien que l'être fini soit indivisiblement et essentiellement composé de non-être et d'être, ou, comme an dit, d'essence et d'être". Notes de Philosophie, ap. Revue de Philosophie, t. 29, 1922, pp. 562-563 (A travers la Métaphysique, Paris, 1925, p. 145). Quae omnia vera, dummodo recte intelligantur.

[46] "L'essence individuelle de l'être fini considérée absolument, en tant que prescindant de l'existence, n'est pas du tout irréductible à l'existence comme telle: elle dit au contraire une relation essentielle à l'existence considérée ellemême absolument, c'est-à-dire à l'existence soit possible soit actuelle... Le P. Garrigou-Lagrange ajoute qu'on ne peut trouver de troisième concept où unifier l'essence et l'esse. Mais que fait-il donc de l'individu subsistant? Et parce que nous n'en avons pas un concept exhaustif, cela nous empêche-t-il d'atteindre et de connaître par des voies complémentaires du concept, cette réalité une, qui est la réalité "kat eksikén" infiniment supérieure à la réalité quidditative? Encore une fois le concept n'épuise pas la réalité!" P. DESCOQS, op. cit., pp. 152, 153-154.

"Essence et esse appartiennent à des ordres différents: ce sont réalités qui ressortissent à des modes de connaître disparates (abstraction et intuition). Si l'on pose a priori que, là où vous avez ordres différents et modes de connaître disparates, il doit nécessairement et par définition conventionnelle y avoir distinction réelle entre les termes de ces connaissances opposées, nous ne voyons aucun inconvénient à admettre entre essence et esse une distinction réelle. La querelle alors se ramène à une simple manière de parler". Ibid., p. 160.

Distinguons: "Le concept métaphysique ou réel est celui qui représente la réalité sans avoir besoin de correction ou de complément dans sa ligne formelle, celui qui exprime simplement la réalité objective, l'être. Le concept logique est le produit d'une abstraction imparfaite qui exige un complément ou une correction parce que comme tel, il n'exprime pas la réalité, qui est: v. g. le genre est un concept logique, parce que "non datur forma generis". - "C'est pourquoi nous dirons que l'essence réelle métaphysique et adéquate de l'être contingent, aussi bien possible qu'actuelle, inclut par identité, non pas sans doute formelle (la quiddité ne répond pas à la question an est) mais réelle et à titre nécessaire, l'esse soit possible soit actuel, et qu'elle ne se pense que par lui... L'actualité comme telle ne tombe sous le concept qu'indirectement, dans l'appréhension de l'essence individuelle; elle ne tombe sous notre connaissance, au titre de l'actualité comme telle, que par l'intuition". P. DESCOQS, Archives de Philosophie, vol. V. cah. 1. Thomisme et Scolastique, Paris, 1927, p. 109, note 2, pp. 111-112.

[47] N. MONACO, op. cit., p. 198. - Idem a P. DESCOQS egregie tuetur: Essai critique sur l'hylémorphisme, Paris, 1924, pp. 149 sqq.; Archives de Philosophie, vol. V, cah. 1, Thomisme et Scolastique, Paris, 1927, pp. 84-114. Cfr L. FUETSCHER, op. cit., pp. 147[442]-148[443]. - Hanc objectionem dilucide exposuit etiam Em. KUNTZ, Objections contre la thèse de la distinction réelle entre l'essence et l'existence, in Revue néo-scolastique de philos., 10e' année, 1903, pp. 185-191. Cui responderunt card. MERCIER, Réponse au R. P. Kuntz, ibid., pp. 192-201, et A. DE POULPIQUET, O. P., Le point central de la controverse sui la distinction de l'es

sence et de l'existence, in Revue néo-scolast. de Philos., 130 année, 1906, pp. 32-48. Argumenta a card. Mercier proposita crisi adhuc subjecit G. MORSCH, Een oud wijsgeerig probleem: Essentie en Existentie, in Studia catholica, t. 2, 1926, pp. 459471 ; t. 3, 1926, pp. 52-61.

[48] N. MONACO, op. cit., pp. 159 et 162. Quod fuse exponit P. DESCOQS; cfr Essai critique sur l'Hylémorphisme, Paris, 1924, pp. 144-148; Archives de Philosophie, vol. V, cah. I. Thomisme et Scolastique, Paris, 1927, pp. 114-137; vol. IV, cah. 4, Bibliographie critique, Paris, 1927, p. 135 (487). Aug. BRUNNER, S. J., Die Grundfragen der Philosophie, Freiburg im Breisgau, 1933, p. 67.

[49] N. MONACO, op. cit., p. 175.

[50] Tilmann. PESCH, S. J., Institutiones Logicales (Philosophia lacensis), P. 2a, Logica Major, vol. 2m, Logica realis, Friburgi Brisgoviae, 1890, p. 81, Ratio quarta. (In altera hujus operis editione a Car. FRICK, S. J., Friburgi, 1919, haec objectio non prostat). - Alii jam simili modo ratiocinati erant: "Esse existentiae non est res alia secunda distincta ab essentia, ut discipuli multi S. Tho. (nescio an S. Th.) habent pro comperto. Nam certe si existentia realiter distingueretur a me, illam Deus posset corrumpere me salvo, et per consequens tunc ergo existerem sine re illa, atque adeo vanum est ponere aliud praeter me et mei partes, quo ego sim. Sed dicitur esse distingui ab essentia: sicut sedere ab homine: quia non est de essentia hominis ut sit, quippe cum ante mundi creationem homo erat animal rationale". Dominicus SOTO SEGOBIENSIS, O. P., Super Octo Libros Physicorum Aristotelis Quaestiones. l. II. q. 2. Venetiis, 1582. p. 123 E. - "Saltem per divinam potentiam posset conservari actualis entitas essentiae, sine illo ulteriori alio actu formali, quia licet Deus non possit supplere causam formalem intrinsece componentem, potest tamen supplere dependentiam unius partis componentis ab altera, etiamsi illa actus formalis sit.. Si autem Deus conservet essentiam actualem sine ulteriori actu existentiae distinctae illa entitas sic conservata, est vere existens, et consequenter, quidquid illi addi fingitur, non potest veram rationem existentiae habere, et sine causa dicitur esse naturaliter necessarium ad formalem effectum existendi". Fr. SUAREZ, S. J., op. cit., d. 31, s. 6, n. 8.

[51] Cfr N. MONACO, op. cit., p. 165.

[52] Hujus theoriae expositionem lege ap. L. FUETSCHER, S. J., op. cit., pp. 116[411]-146[441].

[53] N. MONACO, op. cit., p. 140.

[54] Ibid., pp. 173-174.

[55] Ibid., p. 143.

[56] Quod admittitur in priore sententia.

[57] Quod in priore sententia negatur.

[58] Haec formula: "actus receptus, actus limitatus" etiam a Suarezianis usurpatur, sed hac cum significatione: actus receptus ab aliquo, scil. ab aliquo causatus; non autem actus receptus in aliquo, scil. in potentia subjectiva reali. Cum hoc modo loquendi cfr dicta S. Thomae: "Omne autem, quod recipit aliquid ab alio, est in potentia respectu illius: et hoc quod receptum est in eo, est actus ejus". De Ente et Essentia, c. 5 (ed. LAURENT, p. 152).

[59] Suarezii sectatores ad easdem conclusiones pervenire contendunt distinctione rationis cum fundamento in re inter essentiam et esse, quae distinctio fundatur in distinctione reali negativa inter creaturam possibilem et creaturam realem. Cfr L. FUETSCHER, S. J., op. cit., p. 118[413].

[60] "Creatura corporalis est quoad essentiam composita potentia et actu; quae potentia et actus ordinis essentiae materiae et formae nominibus designantur". Thesis VIII ex viginti quatuor a S. Congr. Stud. decreto 27 Julii 1914 approbatis.

"Quantitate signata materia principium est individuationis, id est numericae distinctionis (quae in puris spiritibus esse non potest) unius individui ab alio in eadem natura specifica". Thesis XI.

[61] Vide supra, pp. 117-118.

[62] Cfr supra, pp. 113-119.

[63] Cfr Card. MERCIER, op. cit., 1e p., par. 6, n. 42, pp. 83-86. - N. BALTHASAR, L'Etre et les Principes métaphysiques, Louvain, 1914, pp. 26-28. - Edg. DE BRUYNE, op. cit., p. 124.

[64] II C. Gent., c. 93. Quare principium S. Thomae omnino est, in ordine essentiali, applicatio principii universalis: "actus potentia subjectiva tantum limitatur; actus irreceptus est in suo ordine unicus". N. MONACO, S. J., (Praelect. Metaph. spec., p. 1ª, Cosmologia, Romae, 1920, pp. 72 sq.) tamen utrumque distinguit principium universale rejicit, et principium, "differentia quae ex forma procedit inducit diversitatem speciei", admittit, quo compositio essentiae materialis probetur.

Jam ARISTOTELES ita sensit, Metaphys., l. XII, c. 8, 1074 a 33: "quaecumque numero multa, materiam habent".

Hic refert notare Aristotelis principium: substantia non suscipit magis et minus. Etenim "intelligendum est eo sensu quo rem explicat (Categ. 3°, n. 20) Aristoteles, quatenus scil. perfectio illa qua aliquod subjectum constituitur in gradu suo substantiali specifico (puta hominis) non potest ab uno eodemque subjecto participari successive magis et minus, neque potest a subjectis diversis participari inaequaliter, eo modo scil. quo in uno vel in diversis subjectis gradus suscipit diversos aliqua qualitas accidentalis ex. gr. doctrina, secundum quam denominatur aliquis "doctus" magis aut minus. Cfr S. Th., 1, q. 93, a. 3, ad 3". AEm. DE JAEGHER, Institutiones Philosophicae, Brugis, 1920, p. 226. Cujus ratio a S. Thoma praebetur: "Omnis differentia secundum formam substantialem variat speciem. Quod autem suscipit magis et minus, differt ab eo quod est minus, et quoddammodo est ei contrarium, ut magis album et minus album. Si igitur forma substantialis suscipit magis et minus, magis facta vel minus facta, speciem variabit, nec erit eadem forma, sed alia". De mixtione elementorum.

[65] Aliis verbis idem sic dici potest: Sunt individua secundum modum essendi tota determinatione similia, et tamen dissimilia: sunt ejusdem speciei, et numerice distinguuntur.

Atqui principium determinationis quo conveniunt, ratio qua tota distinguuntur, esse nequit.

Ergo quoad modum essendi componuntur principio determinationis et alio principio.

Concinne Doctor Angelicus: "Illud unde Socrates est homo multis communicari potest; sed id unde est hic homo non potest communicari nisi uni tantum. Si ergo Socrates per id esset homo, per quod est hic homo, sicut non possunt esse plures Socrates, ita non possent esse plures homines". 1a, q. 11, a. 3.

[66] "Supposons tout cela accordé. Il s'ensuivra que la détermination dernière, que le principe d'individuation de l'être purement spirituel appartiendra bien à l'essence et donc à la forme de cet être. Mais s'ensuivra-t-il que cet être sera absolument et de toute manière immultipliable? - Il faudrait, pour l'affirmer avec certitude, avoir établi au préalable que le principe de l'immultipliabilité de l'être appartient à l'essence de cet être et non pas à son existence, que cette immultipliabilité implique une note quidditative positive, et qu'elle ne résulte pas du seul fait de la position de 1'être dans l'ordre de l'actualité". P. DESCOQS. S. J., Essai critique sur l'Hylémorphisme, Paris, 1924, pp. 184-185.

[67] Ita A. VALENSIN, S. J., Notes de Philosophie, in Revue de Philosophie, t. 29, 1922, p. 582 (id. in Atravers la Métaphysique, Paris, 1925, p. 170): "Lorsqu'il s'agit d'Idées (et les essences sont des idées, mais objectives) lorsqu'il s'agit en d'autres termes "d'intelligibles", an comprend qu'il puisse y avoir altérité de différence. Mais l'altérité sans différence est-elle aussi possible? Si deux intelligibles ne diffèrent pas comme intelligibles, peuvent-ils encore être deux ?

Il n'y a qu'une réponse à cette question: ils le peuvent, mais à une condition, qui est évidente, c'est de n'être pas qu'intelligibles. Ainsi rien ne peut être autre qu'un autre et cependant n'en différer pas pour l'esprit, que ce qui est capable d'en différer pour les sens. En ce cas, la différence est distinction; et la distinction, distance. L'altérité, qui est altérité sans être altérité intelligible, c'est-à-dire essentielle, est nécessairement altérité sensible, c'est-à-dire spatiale". Hoc quoad nos forsan verum est. Sed, etiam individualitas materialium est simpliciter intelligibilis (ens et verum convertuntur); atque ostendendum est, quo sensu haec individualitas realis ex forma qua principio perfectionis oriri non possit.

P. ROUSSELOT, S. J. Métaphysique thomiste et critique de la connaissance, in Revue néo-scolastique de Philos., 17e année, 1910, p. 482 in nota: "Nest-il pas visible que, si l'on peut multiplier les exemplaires matériels de la Vénus de Milo, an ne peut pas multiplier la Vénus de Milo elle-même? Il y a autant d'humanités répétées qu'il y a d'hommes existants, parce que la matière est intrinsèque à l'humanité, est de l'essence de l'homme, considéré dans son être propre... ". Haec omnia vera sunt quoad cognitionem nostram et vera sunt in se: sed metaphysice, ope principii limitationis formae, stabiliri debent.

[68] Report. Paris. I, Dist. 2, q. 3, ri. 2 et 3 (edit. WADDING, t. 11, p. 31).

[69] Cfr David GARCIA, C. M. F., De Rebus metaphysice perfectis seu de Natura et Supposito secundum primum totius philosophiae principium, Barcinone, 1930, p. 53. - V. REMER, op. cit., p. 58, sic scribit: "Potentia per seipsam limitatur; actus autem limitari nequit nisi quatenus est actus alicujus potentiae in qua recipitur, vel est potentia ad actum superioris ordinis". Similiter E. HUGON, O. P., Les vingt-quatre thèses thomistes, Paris, 1922, pp. 6-7 ; P. GÉNY, S. J. in Revue de Philosophie, 1919, t. 26, p. 138 ; J. GREDT, O. S. B., Elementa philosophiae

aristotelico-thomisticae, vol. II, Metaphysica et Ethica, Friburgi Brisgoviae, 1932, n. 657 c, p. 40. - Sufficit: "potentia per seipsam limitatur, actus limitatur per potentiam in qua recipitur"; nec alter limitationis casus addendus est. Ita essentia in ordine suo simpliciter actus est, nisi sit composita, sed in ordine essendi est principium potentiale atque limitatum quia "potentia per seipsam limitatur".

Quoad "de Unitate intellectus" S. Thomae et praesertim textum "Valde ruditer argumentantur... ", cfr t. 2, Notae historicae, cap. VIII, N. 3, I, C.

[70] " ... la matière, puisqu'on l'a déclarée pur pouvoir, qu'elle n'est donc revêtue d'aucun acte, et que nous ne connaissons que par l'acte, an doit la dire inconnaissable... Mais ce qui est inconnaissable en soi peut quelquefois être défini indirectement...". A.-D. SERTILLANGES, op. cit., t. 2, pp. 9-10.

"La forme est chose réelle, mais elle n'est pas un être. A proprement parler, elle n'est pas : par elle, quelque chose est : elle est seulement principe d'être". Ibid., p. 17.

Numquam haec S. Thomae dicta oblivioni tradantur: "forma dicitur esse vel ens quia ea aliquid est... Forma non proprie fit, sed est id quo fit... Id quod fit non est forma, sed compositum, quod ex materia fit et non ex nihilo. Et fit quidem ex materia, in quantum materia est in potentia ad ipsum compositum per hoc quod est in potentia ad formam. Et sic non proprie dicitur, quod forma fiat in materia, sed magis quod de potentia materiae educatur. Ex hoc autem ipso, quod compositum fit et non forma, ostendit Philosophus quod formae sunt ex agentibus naturalibus ". De Potent., q. 3, a. 8.

[71] De spirit. Creat., q. un., a. 1, ad 6. - Cfr la, q. 76, a. 6.

[72] Ia, q. 75, a. 6.

[73] II C. Gent., c. 58, Adhuc... Cfr Th. DE VALK, O. P., S. Thomas hylemorphisme en dat zijner tijdgenooten, in Studia Catholica, 1933, t. 9, pp. 157-171.

[74] Quare, reali distinctione inter essentiam et esse rejecta, Henricus Gandavensis et Fr. Suarez separabilitatein materiae et formae admittunt. Suarez quaerit quomodo ex materia et forma compositum unum substantiele fieri possit; atque, ad hoc obtinendum, quemdam modum unionis requiri putat. (Cfr t. II, Notae historicae, cap. VII, N. 4, IV). S. Thomas vero dicit: "fit unum, nullo vinculo extraneo eas colligante". L. c.

[75] II C. Gent. c. 55.

[76] Cfr Quodl. XI, q. 5, a. 5; II C. Gent., c. 58; De Anima, q. un., a. 9 et 11; 1a, q. 76. a. 3 et 4. - Cfr R. P. PHILLIPS, Modern Thomistic Philosophy, London, 1934, t. I, pp. 129-135.

[77] "Unumquodque secundum idem habet esse et individuationem; universalia enim non habent esse in rerum natura ut universalia sunt, sed solum secundum quod sunt individuata". De Anima, q. un., a. 1, ad 2.

[78] "Omnis substantia singularis, seipsa seu per entitatem suam est singularis, neque alio indiget individuationis principio praeter suam entitatem, vel praeter principia intrinseca, quibus ejus entitas constat". Fr. SUAREZ, Disputat. Metaph., disp. 5, sect. 6. "Non enim negat haec opinio in illa individua entitate posse ratione distingui naturam communem ab entitate singulari, et hoc individuum addere supra speciem aliquid ratione distinctum, quod, secundum metaphysicam considerationem, habet rationem differentiae individualis... Sed tamen addit haec opinio (id quod proprie ad praesentem quaestionem pertinet) illam differentiam individualem non habere in substantia individua speciale aliquod principium, vel fundamentum quod sit in re distinctum ab ejus entitate; ideoque in hoc sensu dicit unamquamque entitatem per se ipsam esse suae individuationis principium". Ibid., n. 1. -Quam Suarezii sententiam etiam Jos. GEYSER defendit. Cfr Lehrbuch der Allgemeinen Psychologie, t. 1, Münster, 1920, p. 279; Einige Hauptprobleme der Metaphysik, Freiburg, 1923, pp. 64 sqq.; Max Schelers Phänomenologie der Religion, Freiburg i. Br., 1924, pp. 67 sqq. Theoria suareziana fusius exponitur ac vindicatur a L. FUETSCHER, op. cit., pp. 229[524]-243[538].

[79] Admittit S. Thomas diversitatem formarum non-specificam: "Non enim quaelibet formarum diversitas facit diversitatem secundum speciem, sed solum illa quae est secundum principia formalia vel secundum rationem formae p. II C. Gent., c. 81. "Differentia formae, quae non provenit nisi ex diversa dispositione materiae. non facit diversitatem secundum speciem sed solum secundum numerum". 1a, q. 85, a. 7, ad 3. - "Sedundum diversitatem materiae diversificantur et formae. Et ex hoc est quod filii assimilantur parentibus etiam in his quae perinent ad animam, non propter hoc quod anima ex anima traducatur". De Potent., q. 3, a. 9, ad 7. Cfr. In Ep. ad Rom., c. 5, lect. 3, Ad hoc autem. - Exinde facile intelligitur S. Thoma adimisisse dispositiones naturales individuales in potentiis animae, in intellectu scil. et in voluntate. Cfr v. g., 1a, q. 85, a. 7; 1a 2ae, q. 66, a. 2. Cfr A. Usenicnik, Das Unbewuste bei Thomas von Aquin, in Philosophia perennis. Festgabe J. Geyser, Regensburg, 1930, t. 1, pp. 179-192.

[80] "Unde sicut diversitatem in genere vel specie facit diversitas materiae vel formae absolute, ita diversitatem in numero facit haec forma et haec materia; nulla autem forma, in quantum hujusmodi est "haec" ex seipsa. Dico autem in quantum huiusmodi propter animam rationalem, quae quodammodo ex seipsa est hoc aliquid, sed non in quantum forma". In Boet. de Trinitate, q. 4, art. 2, resp. Anima enim humana quodammodo ex seipsa est hoc aliquid, non in quantum est forma, sed inquantum haec forma est subsistens, i. e. in quantum "anima illud esse in quo subsistit communicat materiae corporali, ex qua et anima intellectiva fit unum, ita quod esse quod est totius compositi est etiam ipsius animae; quod non accidit in aliis formis, quae non sunt subsistentes". Ia q. 76, a. 1, ad 5.

[81] "C'est un principe commun à Aristote et à saint Thomas, que la matière existe toujours en vue de la forme et non pas la forme en vue de la matière. Il est donc impossible d'imaginer que la diversité de formes soit due à la nécessité de les adapter à la diversité de matières; c'est le contraire qui est vrai: il faut des matières diverses pour permettre à des formes diverses de constituer aves elles des sujets concrets. Lorsqu'on l'applique systématiquement, comme fait Saint Thomas, ce principe devient un pièce essentielle de l'armature métaphysique de l'univers. A la différence d'Aristote, saint Thomas le conjugue avec l'idée de création. Il resulte de là que le Dieu chrétien crée les formes pour elles-mêmes, et ne crée les matières diverses que dans la mesure où elles sont requises par la diversité propre des formes: "Causa autem diversitatis rerum non est ex materia nisi secundum quod materia ad rerum productionem praeexigitur, ut scilicet secundum diversitatem materiae diversae inducantur formae. Non igitur causa diversitatis in rebus a Deo productis est materia. - Adhuc, secundum quod res habent esse, ita habent pluralitatem et unitatem, nam unumquodque secundum quod est ens, est etiam unum; sed non habent esse formae propter materiam, sed magis materiae propter formas, nam actus melior est potentia; id autem propter quod aliquid est, oportet melius esse. Neque igitur formae ideo sunt diversae, ut competant materiis diversis, sed materiae ideo sunt diversae, ut competant diversis formis". Saint THOMAS D'AQUIN, Compendium theologiae, Pars 1, cap. LXXI. Ce principe permet de comprendre comment la matière peut être le principe d'individuation dans la doctrine thomiste sans que l'individualité s'y trouve pour autant soumise à la matière; car l'individu suppose une matière, mais puisque la matière n'est là qu'en vue de la diversité des formes, c'est bien, en définitive, à cause de sa forme que la substance concrète est douée d'individualité. M. A. Forest observe sur ce point avec beaucoup de raison que l'équivoque vient de ce qu'on ne pose pos le problème de l'individuation au plan métaphysique où il se situe vraiment. Ce que le thomisme veut dire, c'est que la matière est principe et rien d'autre. D'où viennent donc les différences individuelles et originales de chaque être concret? Elles sont rendues possibles par sa matière, elles procèdent de sa forme, à qui seule appartient de donner l'acte. La structure métaphysique du concret, pp. 255-256 ". Et. GILSON, L'esprit de la philosophie médiévale. Gifford Lectures (Université d'Aberdeen). Première série, Paris, 1932, p. 294.

[82] Tale principium, quod principium individuationis vocatur, ne cum sic dictis principiis individuantibus confundatur.

Oportet quod in quolibet composito ex materia et forma sint principia individuantia, quae sunt praeter naturam speciei. Unde hujusmodi res non tantum est quidditas sua (specifica) sed aliquid praeter hoc. Inter speciem et principia individuantia est ergo distinctio sed rationis tantum. Audiatur S. Thomas: "animal commune vel homo communis non est aliqua substantia in rerum natura. Sed hanc communitatern habet forma animalis vel hominis secundum quod est in intellectu, qui unam formam accipit ut multis communem, inquantum abstrahit eam ab omnibus individuantibus ". (In Metaph., l. VII, lect. 13 ; ed. CATHALA, p. 458, n. 1571).

Principia individuantia sunt ergo talis res materialis quo individua singularis. Principium vero individuationis est ultimo ratio hujus individuationis. In thomistico systemate haec ultimo individuationis ratio est materia prima. Quo in casu principium individuationis a principiis individuantibus sicut quoddam compositi principium constitutivum ab hoc composito differt, scil. distinctione reali inadaequata. Cfr L. BILLOT, De Verbo Incarnato, Prati, 1912, pp. 58-62.

[83] Cfr De Ente et Essentia, c. 6; II C. Gent., c. 93. - CAJETANUS, In de Ente et Essentia, c. 6, q. 14 (edit. LAURENT, pp. 190 sqq.).

[84] CAJETANUS, In de Ente et Essentia, c. 2, q. 5 (edit. LAURENT, p. 53, n. 37).

[85] Quaestiones ergo sequentes ne confundantur: 1° quomodo individuum materiale sit distinguibile per sensum ; 2º quomodo individuum materiale ultimatim in se constituatur ut individuum materiale, qua tale in se indivisum et divisum ab aliis materialibus ejusdem speciei.

[86] Card. MERCIER, op. cit., Ie p., par. 6, n. 34, pp. 64-65. - A.-D. SERTILLANGES, O. P., op. cit., t. 2, pp. 5-7. - Cfr P. DESCOQS, S. J., Essai sur l'Hylémorphisme, Paris, 1924, pp. 29-120.

[87] Cfr J. LEMAIRE, Cosmologia sive Philosophia Mineralium, Mechliniae, 1918, pp. 167-168. - P. DESCOQS, op. cit., pp. 233-267.

[88] "Pour solidaires que l'on imagine l'un et le multiple dans l'étendue, ils n'en témoignent pas moins de deux poussées contraires, dont l'équilibre définit le continu. Il y a, au fond de la matière, une double tendance, l'une vers la dispersion et donc l'inintelligible, le néant; l'autre vers la concentration, l'intelligibilité, l'être. L'exclusif triomphe de l'une d'elles supprimerait l'étendue: celle-ci serait ou sublimée en simplicité, ou dissoute en matérialité pure. Les corps ne subsistent à l'état d'extension que par une limitation réciproque de ces deux tendances. Plus clairement, l'unité du continu requiert un principe, et ce principe en lui-même est simple; la divisibilité s'explique elle aussi et par une raison de multiplicité absolue. Ces principes opposés l'un à l'autre, comme le blanc et le noir, comme le oui et le non, peuvent bien s'allier pour constituer l'être, an ne conçoit pas qu'ils se confondent, hors de l'esprit, dans une réalité unique". G. VOISINE, Le système de la matière et de la forme, in Revue de Philosophie, t. 29, 1922, p. 597.

[89] "Quia essentiae rerum compositarum ex eo quod recipiuntur in materia designata, vel multiplicantur secundum divisionem ejus, contingit quod aliqua sunt idem specie, et diversa numero. Sed cum essentia simplicium non sit recepta in materia, non potest ibi esse talis multiplicatio. Et ideo non oportet quod inveniantur plura individua unius speciei in illis substantiis. Sed quotquot sunt individua, tot sunt species, ut Avicenna dicit expresse". De Ente et Essentia, c. 5 (ed. LAURENT, p. 135). Cfr II C. Gent., c. 93; 1º, q. 50, a. 4; etc.

[90] "Est enim in omni mutatione ... aliquid quod movetur, ... terminus ex quo incipit motus, ... terminus in quem motus tendit". In XI Metaphys., lect. II (ed. CATHALA, n. 2361, p. 669).

[91] "Omne quod movetur, quantum ad aliquid manet et quantum ad aliquid transit". 1a, q. 9, a. 1 corp.

[92] "Changer c'est passer d'un contraire à un autre par degrés insensibles de telle façon que chacun des degrés nouveaux s'oppose au précédent (In Phys., lib. 1, lect. 10); c'est proprement devenir autre et non pas un autre. Nous attribuons toujours le changement à un sujet, parce que le changement n'est intelligible que par un sujet. En effet, pour qu'il y ait véritable changement, il faut qu'il y ait une relation entre les limites de l'altération, si resserrées qu'on les suppose; tout ne provient pas indifféremment de tout. Il existe donc une sorte de communion entre les deux termes du changement, et cette communion n'est pas seulement idéale, (De Pot., q. 3, a. 4, in c.), il faut qu'elle soit réelle, sans

quoi le changement ne consisterait pas à devenir autre, mais contrairement à ce que l'expérience nous impose, à devenir un autre. Or, cette communion réelle entre les divers moments du changement, c'est le sujet qui la réalise (In Phys., lib. 1, lect. II, 9)". R. JOLIVET, La notion de substance, Paris, 1929, pp. 52-53.

[93] "In mutatione qualibet requiritur quod sit aliquid idem commune utrique mutationis termino... In nomine enim mutationis et transitus designstur aliquid idem, aliter se habere nunc et prius". De Potent., q. 3, a. 2 corp. Cfr ibid., ad 1 et ad 4; II Sentent., d. I, q. I, a. 2, obj. 2: II C. Gent., c. 17, Praeterea; I ª, q. 45, a. 2, ad 2.

[94] Cfr Ludwig BAUR, op. cit., p. 167 n. 2.

[95] Descriptiones ergo a Bergson et Philosophiae novae asseclis scite contextae plene admittantur. Cfr v. gr. H. BERGSON, L'évolution créatrice, Paris, 1917, pp. 323 sqq. - Ed. LE ROY, Une Philosophie nouvelle. Henri Bergson, Paris, 1913, pp. 65 sqq.

[96] Cfr GARRIGOU-LAGRANGE, O. P., Le primat de l'être sur le devenir, in Revue Thomiste, nouv. sér., t. 13, 1930, pp. 201-216.

[97] "Nihil movetur nisi secundum quod est in potentia". I Sentent., d. 8, q. 3, a. I, ad 3. Cfr 1a, q. 2, a. 3. - "Motus est actus existentis in potentia et sic est actus imperfectus et imperfecti". In XI Metaphys., lect. 9 (ed. CATHALA, n. 2305, p. 657). Cfr I Sentent., d. 8, q. 3, a. 1 corp.; I C. Gent., c. 13 et 17; 1a, q. 18, a. 1; a. 3, ad 1; q. 53, a. 1, ad 2, etc.

[98] "... Cum tamen fieri non sit nisi compositi, cujus etiam proprium est esse: formae enim esse dicuntur non ut subsistentes, sed ut quo composita sunt; unde et fieri dicuntur non propria factione, sed per factionem suppositorum, quae transmutantur transmutatione materiae de potentia in actum". Quodl. IX, q. 5, a. 11. - "Forma dicitur esse vel ens, quia ea aliquid est... Unumquodque autem factum, hoc modo dicitur fieri quo dicitur esse... Id quod fit non est forma, sed compositum; quod ex materia fit et non ex nihilo. Et fit quidem ex materia, in quantum materia est in potentia ad ipsum compositum, per hoc quod est in potentia ad formam". De Potentia, q. 3, a. 8 c.

[99] "Est praeterea in omni creatura realis compositio subiecti subsistentis cum formis secundario additis, sive accidentibus; ea vero, nisi esse realiter in essentia distincta reciperetur, intelligi non posset". Thesis Vª ex viginti quatuor thesibus thomisticis a S. Congr. Stud. decreto 27 Julii 1914 approbatis.

[100] De Spirit. Creaturis, a. 11, ad 1.

[101] In III De Anima, lect. 13. Cfr Ia, q. 17, a. 2.

[102] Cfr 1 Sentent., d. 8, q. 3, a. 1; Ia, q. 9, a. 1.

[103] Cfr II Sent., d. 1, q. 1, a. 2, ad 2; II C. Gent., c. 17; de Pot., q. 3, a. 2; 1a, q. 45, a. 2, ad 2.

[104] "Substantialis simplicitas excludit compositionem materiae et formae, non autem compositionem ex esse et quod est: quam compositionem ad minus accidentalis compositio in angelis praesupponit". Quodl. VII, q. 3, a. 7, ad 1. - Cfr Quodl. 11, q. 2, a. 4; II Sentent., d. 3, q. 1, a. 1, ad 6; etc. - Cfr G. MATTIUSSI, op. cit., pp. 66-69.

In omni creatura ergo haec duplex compositio adsit necesse est. In Deo vero, qui est Esse Subsistens, utraque aequaliter negatur.

[105] Concil. Tridentinum, sess. XIII, can. 2. H. DENZINGER-Cl. BANNWART, S. J., Enchiridion Symbolorum, Friburgi Brisg., 1923, n. 884. - Decreta Martini V (1417-1431) et concilii Constantiensis (1415-1418), sess. VIII, errores sequentes damnavit: 1. Substantia panis materialis et similiter substantia vini materialis remanent in sacramento altaris. 2. Accidentia panis non manent sine subjecto in eodem sacramento. H. DENZINGER, o. c., n. 581 et 582.

[106] N. MONACO, op. cit., p. 278.

[107] "Die Erkenntnis der Substanz ist nicht getrennt von der der Akzidentien zu denken oder umgekehrt die der Akzidentien ohne die der Substanz. Das Ich wird erfahren in seinen Akten, die von der Ichheit bis ins letzte durchdrungen sind. Akte aber, die keinem Subjekt zugehörten, sind ihrerseits undenkbar. Ebenso sehen wir das Ding in und durch seine Eigenschaften, diese aber nur als Eigenschaften eines Dinges. Farbe, Gestalt, Grösze sind immer die eines bestimmten Dinges, das wiederum in Farbe, Grösze, Gestalt usw. uns erkennbar wird. Die Substanz ist demnach kein unbekanntes X "hinter" oder "unter" den Akzidentien". Aug. BRUNNER, S. J., Die Grundfragen der Philosophie, Freiburg im Breisgau, 1933, p. 73.

[108] Cfr H. BERGSON, L'Evolution créatrice, pp. 339 sqq. - Ed. LE ROY, Une philosophie nouvelle, pp. 146 sqq. (" le procédé du morcelage "). - M. HÉBERT, La dernière idole, in Revue de Métaphysique et de Morale, t. 10, 1902, pp. 397-408.

[109] Ita sensistae, positivistae, et etiam Kant substantiae notionem traditionalem esse autumant.

[110] Cfr Aug. BRUNNER, S. J., op. cit., p. 70.

[111] De Virtut. in communi, a. 3. - "Subjectum est causa proprii accidentis, et finalis, et quodammodo activa, et etiam materialis, inquantum est susceptivum accidentis". 1ª, q. 77, a. 6, ad 2.

[112] "La substance d'abord posée en acte par sa subsistance, demeure capable de perfections ultérieures secondes; elle peut en être le sujet, et avoir, grâce à elles, une existence seconde et accidentelle. Car toute forme en déterminant une nouvelle raison formelle, apporte une nouvelle manière d'être et une nouvelle existence. Cette dernière sera reçue grâce â la forme accidentelle dans la substance et sera unie â l'existence substantielle, non comme son acte, mais en raison du sujet commun, qui d'abord subsiste puis reçoit une existence seconde, quantité, qualité ou toute autre forme accidentelle". G. MATTIUSSI, op. cit., pp. 67-68.

[113] 1 Sent., d. 9, q. 1, a. 2; Ia, q. 29, a. I ; 3a, q. 77, a. 2.

[114] N. MONACO, op. cit., p. 271. - "Si albedo esset subsistens, non posset esse nisi uns, cum albedines multiplicentur secundum recipientia". 1ª, q. 44, a. 1.

[115] Cfr supra, pp. 113-119.

[116] "Sciendum est etiam quod aliquando accidentia ex principiis essentialibus causantur secundum actum perfectum, sicut calor in igne qui semper actu est calidus; aliquando vero secundum aptitudinem tantum, sed complementum accipiunt accidentia ex agente exteriore, sicut diaphaneitas in aere, quae completur per corpus lucidum exterius...". De Ente et Essentia, c. 7 (ed. M.-H. LAURENT, p. 239).

[117] "Emanatio propriorurn accidentium a subjecto non est per aliquam transmutationem, sed per aliquam naturalem resultationem, sicut ex uno naturalfiter aliud resultat, ut ex luce color". 1a, q. 77, a. 6, ad 3.

[118] De Virtut. in communi, a. 3.

[119] IV Sent., d. 12, q. 1, a. I, sol. 3; III C. Gent., c. 69, in fine cap.; 3a, q. 77, a. 1.

[120] "Dicimus: simpliciter loquendo, quia sub peculiari respectu seu secundum quid potest accidens dici perfectius quam substantia, in qua inest. Et hoc triplici ratione, ut explicat S. Th.

1º "Nullum accidens, ipse ait (de Virt., q. 2; de Charitate, a. 1, ad 22), est dignius subjecto quantum ad modum essendi, quia substantia est ens per se, accidens vero ens in alio. Sed inquantum accidens est actus et forma substantiae, nihil prohibet accidens esse dignius substantia; sic enim comparatur ad ipsam ut actus ad potentiam et perfectio ad perfectibile. Et sic est charitas dignior anima".

2° "Accidens potest considerari in ordine ad aliquid extra; et sic aliquod accidens potest esse substantia nobilius, inquantum per ipsum substantia conjungitur alicui nobiliori se. Et hoc modo beatitudo creata et gratia et hujusmodi sunt aliquid nobilius natura animae cui inhaerent " (IV Sent., d. 49, q. 1, a. 2, sol. 1, ad 3).

3° Quatenus "causatur ex participatione alicujus superioris naturae (et tunc) est dignius subjecto, inquantum est similitudo superioris naturae, sicut lux diaphano" (2a 2ae, q. 23, a. 3, ad 3)". N. MONACO, op. cit., p. 270.

[121] Fr. SUAREZ, Disput. Metaph., d. 31, s. 6.

[122] Card. MERCIER, op. cit., 3" p., chap. 1, par. 2, II, n. 157, pp. 322-331. Cfr J. LEMAIRE, Notiones Metaphysicae generales, pp. 81-84.

[123] "Cum ista accidentia habeant esse et essentias proprias et eorum essentia non sit eorum esse, constat quod aliud est in eis esse et quod est. et ita habent compositionem...". IV Sentent., d. 12, q. I, a. 1, sol. 3, ad 5. Cfr etiam IV C. Cent., c. 14, Quamvis...; 3a, q. 17, a. 2; de Unione Verbi incarnati, a. 4, obj. et corp.; Quodl. IX, a. 3; etc. Quibus comparetur tamen 3°, q. 77, a. l , ad 4 ; de Verit., q. 27, a. I, ad 8.

Eadem sententia explicite propugnata est a quibusdam ex primis discipulis S. Thomae, scil. ab AEGIDIO ROMANO, O. Er. S. A. (+ 1306), in suis Theorematibus De Esse et Essentia, theor. 16 (edit. Edg. HOCEDEZ, S. J. AEGIDII Romani theoremata De Esse et Essentia, Museum Lessianurn, section philosophique, nº 12, Louvain, 1930, pp. 107-108), et a REMIGIO FLORENTINO, O. P. (+ 1319) (cfr M. GRABMANN, Remigii Florentini, Ord. Praed., S. Thomae Aquinatis discipuli ac Dantis Alighieri magistri Tractatus "De uno esse in Christo" ex codice Florentino editus, in Miscellania Tomista (Extraordinari d'Estudis Franciscans, t. 34), Barcelona, 1924, p. 267).

Est etiam sententia CAPREOLI (+ 1444) (cfr Defensiones, In 1 Sentent., d. 8, q, 1, sol. ad 1 conclus. ad 3 Gerardi; edit. PABAN et PÈGUES, 1900, t. 1, pp. 322-323) et CAJETANI (In de Ente et Essentia S. Thomae, c. 7, q. 17; edit. M.-H. LAURENT, p. 227, n. 140).

"Accidentia existunt suis propriis existentiis distinctis ab existentia substantiae, ut fere omnes admittunt, facileque probari potest: quandoquidem accidentia in sacramento altaris existunt et non existentia substantiae panis, cujus erant, cum illa non maneat...". L. MOLINA, S. J. (+ 1600), Commentaria in primam D. Thomae partem, q. 3, a. 4, disput. 2, Lugduni, 1622, p. 50, secundo. Notandum Molinam inter essentiam et esse admittere tantum distinctionem formalem ex natura rei, non autem "distinctionem realem" quae esset "inter rem et rem". Cfr op. cit., q. 3, a. 4. disp. 2.

[124] Hoc praecise sensu dicit Doctor Angelicus impossibile esse quod unius rei non sit unum esse. Legatur 3a, q. 17, a. 2: "... esse album est esse Socratis, non inquantum est Socrates, sed inquantum est albus. Et hujusmodi esse nihil prohibet multiplicari in uns hypostasi vel persona: aliud enim est esse quo Socrates est albus, et quo Socrates est musicus. Sed illud esse quod pertinet ad ipsam hypostasim, vel personam secundum se, impossibile est in una hypostasi vel persona multiplicari; quia impossibile est quod unius rei non sit unum esse".

[125] Cfr la, q. 29 a. 2.

[126] De Pot., q. 9, a. 1, ad 4.

[127] Dicimus "esse in se" potius quam "esse per se" ad amphibologiam vitandum. ESSE PER SE enim multipliciter accipi potest:

a) ut dividitur contra "tò" per accidens esse, et sic significat quod habet unum esse aut unicam essentiam, ideoque est commune omnibus praedicamentis et non competit soli substantiae;

b) ut significat esse a se et non ab alio; et ita convenit solum Enti primo seu Deo;

c) ut distinguitur ab esse in alio tamquam in subjecto (quod est proprium accidentium) et sic competit omni substantiae sive completae sive incompletae". V. REMER, op. cit., pp. 121-122.

[128] "(Dicit) subsistere et substare id, quod est proprium primo praedicamento secundum duo, quae sibi conveniunt, quod scilicet sit ens in se completum, et iterum quod omnibus aliis substernatur, scilicet accidentibus, quae in substantia esse habent". I Sent., d. 23. q. 1. a. 1.

[129] Ergo, uti recte F. OLGIATI explicat, notio substantiae non est formaliter notio identitatis, immutabilitatis, permanentiae, activitatis, substrati, sed "inseitatis". Rivista di Filosofia neo-scolastica, anno 21, 1929, pp. 101-117, 229-250. Cfr etiam Augustine OSGNIACH, The Problem of Substance, in The New Scholasticism, t. 2, 1928, pp. 236-249.

[130] I C. Gent., c. 25; la, q. 3, a. 5. ad 1.

[131] Substantiarum distinctiones vide ap. I. J. M. VAN DEN BERG, Introductio in Ontologiam, Utrecht-Nijmegen, 1933, p. 141.

[132] I Categ., c. 3, 2 a, 11 sqq.

[133] De Potent., q. 9, a. 2, ad 6. - Quare, ait Aristoteles, substantia secunda est subjectum attributionis (scil. logice), non autem inhaesionis (scil. metaphysice). Ipsa non est in subjecto (scil. metaphysice), sed dicitur de subjecto (scil. logice). De pluribus praedicari potest, sicque numquam est subjectum ultimum (logice). Substantia secunda non est in alia (metaphysice), sed dependenter a substantia prima hoc habet, quia praeter hanc illa non est; universale enim qua tale non existit. Cfr I Categ., c. 3, 3, 23-25.

[134] Vide infra, t. II (Notae historicae), cap. 9, N. 3.

[135] Agitur enim de accidente metaphysico seu praedicamentali et nullatenus de accidente logico seu praedicabili. Maximum est inter illa discrimen.

"Accidens PRAEDICABILE dicit modum quo aliquid subjecto cuilibet adhaeret quatenus et inesse et abesse potest, salva ipsius subjecti essentia.

At accidens PRAEDICAMENTALE exprimit modum, quo ens existit, quia nempe non existit in se sed in alio, ut in subjecto ejus, abstractione facta a modo quo inhaereat, sive scilicet necessario, sive contingenter.

Et exinde sequitur quod inter substantiam et accidens praedicamentale non datur medium, quod alterutrum non sit. Sed inter substantiam et accidens praedicabile datur medium, nempe proprium, quod utique est accidens praedicamentale sed non est accidens praedicabile". T. M. ZIGLIARA, O. P., Summa philosophica, Paris, 1893, t. 1, pp. 28 et 443. - Cfr De spirit. Creat., a. 11 ; la, q. 77, a. 1 , ad 5.

Recolantur praedicabilia: essentia (genus, differentia, species), proprium, accidens (toevallige, accessoire); atque praedicamenta: substantia et accidentia (bijkomstige, accident) (quantitas qualitas, relatio, etc.) de quibus infra.

Aliquando accidens logicum intelligitur quidquid quocumque modo praeter essentiam speciei est. Et hoc sensu S. Thomas saepe commemorat principia individualia, imo ipsum esse, inter accidentia.

[136] "ESSE ALIQUID IN ALIO multipliciter intelligi potest: 1º ut pars in toto, sicut cor in homine; 2º ut totum in partibus: sic corpus dicitur esse in suis membris; 3º ut species in genere, in quo continetur in potentia: unde dicitur homo aut brutum esse in animali; 4º ut genus in specie, ut superius omne in inferiore: sic animal continetur in homine; 5º ut forma in materia, cui scilicet dat primum esse ita omnis forma substantialis in materia prima; 6º ut forma in subjecto, jam constituto in suo esse, cui dat secundum esse; 7º ut effectus in causa sui sufficiente ut motus in motore; 8º ut desiderans in fine, et ita dicitur avarus esse in sua pecunia; 9º ut contentum in continente, aut locatum in loco: sicut aqua in fonte; 10° ut existens in tempore. Ita veteres philosophi. Jamvero solus sextus modus spectat ad accidens; qui modus apprime distinguendus est a quinto". V. REMER, op. cit., pp. 156-157.

[137] Cfr supra, pp. 151 et 153.

[138] 1ª, q. 29. a. 1, ad 4: 3a. q. 2, a. 1.

"NATURA 1º accipitur pro auctore naturae creatae, et a nonnullis dici solet natura naturans, et a S. Aug., l. XV de Trin., c. 1, natura creatrix; 2° pro integra rerum creatarum universitate, et dici solet natura naturata, et melius natura creata; 3º pro quidditate seu essentia rei, et sic dicimus definitionem explicare naturam rei; 4° pro causis naturalibus quibuscumque, tendentibus secundum leges a Deo praestitutas in certos determinatosque fines; 5° pro dispositione seu temperamento unicuique proprio; 6º pro omni eo quod vires et exigentias creaturarum non excedit, et sic opponitur supernaturali; 7º pro eo quod necessario operatur, et sic opponitur libero; 8º pro nativitate seu generatione viventium. Et haec est, ut ex Phil. advertit S. Th., 1a, q. 29, a. 1, ad 4, prima hujus nominis naturae impositio. "Et quia, prosequitur S. Doctor, hujusmodi generatio est a principio intrinseco, extensum est hoc nomen ad significandum principium intrinsecum cujuscumque motus, et opponitur violento". V. REMER, op. cit., pp. 129-130.

[139] Cfr infra, pp. 186-192.

[140] Cfr infra, pp. 192-193.

[141] Cfr infra, pp. 194 sqq.

[142] "Inter Aristotelis libros logicales primus est, qui kategoriai inscribitur. Objectum hujus libri sunt res omnes incomplexae, unico expressae vocabulo, non quidem ut diligenter secundum naturam pervestigandae - id enim ad philosophum realem vel naturalem spectat -, sed ut subdendae logicis notionibus atque etiam ordinandae secundum praecepta logica.

Categoriae nomen a foro ad lycaeum translatum est. In foro quippe kategoria id significat, quod ad accusandum enuntiatur, et ad aperiendum, quid de reo censeatur (SANSEVERINO, Log., vol. 1, p. 369). Inde igitur traxit ARISTOTELES vocem ad significandam seriem generum, specierum, individuorum sub supremo aliquo genere contentorum, quia in serie illa superiora, dum de inferioribus praedicantur, aliquo modo accusare sive aperire videntur, quid de inferioribus censendum sit et indicandum. Itaque categoria praedicationem significat non formaliter, sed objective acceptam, i. e. non actum intellectus praedicantis sed rem ipsam, quae praedicatur". T. PESCH, op. cit., p. 224.

[143] De Ente et Essentia, c. 2 (edit. M.-H. LAURENT, p. 31).

[144] Cfr supra, p. 176.

[145] Ousia, posoi, poion, prós ti, tou, potè, keistai, ekein, poiein, pasgein. Postea, in schola aristotelica, adhibentur vocabula prós ti et etiam skesis. Categ. c. 4, 1 b 26. Eadem series (sed loco ousia, legitur ti esti), in Topic. I, c. 9, 103 b 11 invenitur.

[146] Disput. Metaphys., d. 39 s. 2, n. 13. Loc. cit. alii demonstrationis modi etiam traduntur. Cfr etiam T. PESCH, op. cit., pp. 239-240.

[147] Fr. SUAREZ, loc. cit., n. 18.

[148] N. MONACO, op. cit., p. 200.

[149] Poióteta de légo kat en poioi tines einai legontai. Categ., c. 8, 8 b, 25. Non est definitio, sed quaedam declaratio scil. abstracti per concreta; concreta enim magis cognoscimus quam abstracta.

[150] Cfr supra, pp. 180-182.

[151] ARISTOTELES, Categ., cap. 8, de qualitate, 8 b 26 sqq.; S. THOMAS, 1a 2ae, q. 49, a. 2.

[152] "Duplicis ordinis facultates, organicae et inorganicae, ex anima humana per naturalem resultantiam emanant: priores ad quas sensus pertinent, in composito subjectantur, posteriores, in anima sola. Est igitur intellectus facultas ab organo intrinsece independens". Thesis XVII ex viginti quatuor thomisticis thesibus a S. Congr. Stud. decreto 27 Julii 1914 approbatis.

[153] Id quod agit est individuum, suppositum: "actiones sunt suppositorum". Cfr infra, cap. III, art. 1, 2, corol. II.

Id quo substantiale, seu principium substantiale quo suppositum agit, vocatur "natura", primum principium agendi. Cfr infra, sect. II, cap. II, art. 2, par. 2, coroll. II.

Id quo accidentale, seu principium accidentale quo suppositum agit, vocatur "facultas", proximum seu immediatum principium agendi. "Habitus" et "dispositiones" sunt principia qualitativa, quae has facultates ulterius determinant, ut mox dicetur.

[154] Cfr pp. 162-166.

[155] "Impossibile est dicere, quod essentia animae sit ejus potentia.

Primo, quia cum potentia et actus dividant ens et quodlibet genus entis, oportet quod ad idem genus referatur potentia et actus; et ideo, si actus non est in genere substantiae, potentia quae dicitur ad illum actum, non potest esse in genere substantiae. Operatio autem animae non est in genere substantiae, sed in solo Deo operatio est ejus substantia. Unde Dei potentia, quae est operationis principium, est ipsa Dei essentia; quod non potest esse verum neque in anima, neque in aliqua creatura, ut supra etiam de Angelo dictum est (quaest. LIX, art. 2).

Secundo, hoc etiam impossibile apparet in anima. Nam anima secundum suam essentiam est actus. Si ergo ipsa essentia animae esset immediatum operationis principium, semper habens animam, actu haberet opera vitae, sicut semper habens animam actu est vivum. Non enim, inquantum est forma, est actus ordinatus ad ulteriorem actum, sed est ultimus terminus generationis. Unde quod sit in potentia adhuc ad alium actum, hoc non competit ei secundum suam essentiam, inquantum est forma, sed secundum suam potentiam; et sic ipsa anima, secundum quod subest suae potentiae, dicitur actus primus, ordinatus ad actum secundum. Invenitur autem habens animam non semper esse in actu operum vitae. Unde etiam in definitione animae dicitur, quod est actus corporis potentia vitam habentis, quae tamen potentia non abjicit animam. Relinquitur ergo quod essentia animae non est ejus potentia: nihil enim est in potentia secundum actum, inquantum est actus". la, q. 77, a. 1. Cfr 1 Sent., d. 3, q. 4, a. 2; la, q. 54, a. 3; de spir. Creat., a. 11, c.; de Anima, q. unic., a. 12; Quodl. X, q. 3, a. 5. Cfr card. MERCIER, o. c., 3a p., chap. 1, par. 4, I, n. 169, pp. 351-355. - J. LEMAIRE, Notiones Metaph. gen., Mechliniae, 1918, pp. 80-81.

[156] Cfr supra, p. 164.

[157] 1a, q. 77, a. 3; Quaest. disp. de Anima, a. 13; etc.

[158] In 1a 2ae q, 50, a. 3. 4, 5.

[159] De Virtut. in communi, a. 11.

"Une grande quantité peut toujours être formée par l'addition d'un certain nombre de petites quantités de même espèce.

Rien de semblable dans la catégorie de la qualité. Réunissez en un vaste congrès autant de géomètres médiocres que vous en pourrez rencontrer; vous n'aurez pas l'équivalent d'un Archimède ou d'un Lagrange. Cousez les uns aux autres des lambeaux d'étoffe d'un rouge sombre; la pièce obtenue ne sera pas d'un rouge éclatant...

...Chaque intensité d'une qualité a ses caractères propres, individuels qui la rendent absolument hétérogène aux intensités moins élevées ou aux intensités plus élevées. Une qualité d'une certaine intensité ne contient pas, à titre de partie intégrante, la même qualité portée à une moindre intensité; elle n'entre pas, à titre de partie, dans la composition de la même qualité rendue plus intense.

...Diderot demandait plaisamment combien il fallait de boules de neige pour chauffer un four; la question n'est embarrassante que pour qui confond qualité et quantité". P. DUHEN, La Théorie physique, Paris, 1906, p. 205. Cfr ibid., pp. 179-180.

[160] Quam opinionem quoad caritatem S. Thomas P. Lombardo (I Sent., d. 17, q. 2, a. 1) tribuit.

[161] De Virtut. in comm., a. 11.

[162] Ita S. Thomas mentem Petri Lombardi hac in re intelligit, cum Magister Sententiarum, erronee quidem, caritatem esse personam Spiritus Sancti contendat.

Ubi vero qualitas concipitur accidens recte notetur: "sicut enim forma ens dicitur, non quia ipsa sit, si proprie loquamur, sed quia aliquid ea est; ita et forma fieri dicitur, non quia ipsa fiat, sed quia ea aliquid fit: dum scilicet subjectum reducitur de potentia in actum". De Virtut. in communi, a. 11.

[163] L. BILLOT, S. J., De Virtutibus infusis, Romae, 1921, t. 1, p. 26.

[164] 1 Sent., d. 17, q. 2, a. 2; 1a 2ae, q. 66, a. 1; 2a 2ae. q. 24, a. 5.

[165] De Virt. in communi, a. 11; 2a 2ae. q. 24, a. 5.

[166] 1a 2ae q. 53. a. 1.

[167] 1a 2ae q. 53. a. 2.

[168] "Quod virtutum supernaturalium tam productio quam augmentum a solo Deo efficienter esse potest, minime vero a nostris actibus, etiam supernaturalibus, qui solum possunt esse causa dispositiva quantum ad primam infusionem, vel etiam meritoria quantum ad subsequens augmentum". L.. BILLOT, S. J., op. cit., pp. 39 sq.

[169] Ibid.

[170] 1a 2ae, q. 49, a. 2, ad 3.

[171] COLLEGIUM COMPLUTENSE O. CARM., Artium Cursus, sive Disputationes in Aristolelis Dialecticam, disput. XV, De qualitate, cl. 5, n. 36, Barcinone, 1635, p. 640 b.

[172] "... Inter omnes qualitates, figurae maxime consequuntur et demonstrant speciem rerum. Quod maxime in plantis et animalibus patet: in quibus nullo certiori indicio diversitas specierum dijudicari potest, quam diversitate figurarum". In VII Physic., lect. 5. - Notandum ergo quantitatem subjecto inesse ratione materiae primae, sed figuram ratione formae substantialis. Cfr supra, p. 181.

[173] V. REMER, op. cit., p. 199.

[174] COMPLUTENSES, op, cit., disp. XV, De qualitate, q. 6, n. 38, p. 641 b.

[175] Domin. PALMIERI, S. J., Instit. Philosophicae, t. 1, Ontologia, c. 2, De qualitate, VIII, Romae, 1874, p. 386.

[176] Thesis VI ex viginti quatuor thomisticis thesibus a S. Congr. Studiorum decreto 27 Julii 1914 approbatis.

[177] (De transcendenteele relatie) "is een op zich zelf volstrekt ding dat geordend is naar een ander door zijn eigen wezen; zooals de ziel haar hei lichaam, het accident naar de zelfstandigheid, een vermogen naar zijn werking, en in het algemeen, een akt naar den aanleg: de grond van deze relatie is een vereischte van een onvolledig ding ten opzichte van wat dit ding volledig maakt en die vereischte is er, ook wanneer de verhoudingsterm niet bestaat". Al. JANSSENS, De H. Drievuldigheid (Leerboeken der Dogmatiek), Antwerpen, 1925, p. 125.

[178] "Ergo ut aliqua sint vere relativa, non sufficit quod ad aliquid dicantur, sed requiritur ut ipsum esse eorum, seu ratio formalis eorum, qua relativorum, sit ad aliud se habere seu sit ipsum respicere aliud: "to pros ti".

Quare v. g. esse patrem est relationem, at non esse caput, vel manum; quia esse patrem formaliter sumptum est taliter habere se ad filium; at esse manum vel caput formaliter sumptum non est taliter se habere ad corpus; sed consistit in praedicatis absolutis, ex quibus consequens est ordo ad corpus". V. REMER; op. cit., p. 171.

[179] "In hoc differt relatio pertinens ad praedicamentum relationis ab aliis respectibus ceterorum generum, qui a quibusdam tranacendentales vocantur, quod respectus pertinens ad genus ad aliquid, essentialiter est ad aliud, non ut receptivum vel causam efficientem aut finalem aut formalem, sed praecise est ad aliud tamquam terminum; unum enim relativorum nec est forma nec finis nec efficiens alterius, sed terminus. Propter quod dicit Magnus Albertus quod unum relativorum non est diffiniendum per reliquum scil. ad reliquum eo quod ly per denotat causalitatem. Respectus autem aliorum generum, qui propter vocabulorum penuriam respectus dicitur, respicit essentialiter aliud, sed ut subjectum vel materiam vel formam et hujusmodi, sic enim materia essentialiter respicit formam et e contra". CAJETANUS, In De Ente et Essentia, c. 7, q. 16 (ed. M.-H. LAURENT, p. 222, n. 136).

[180] L. BILLOT, De Deo uno et trino, Romae, 1920, p. 383. - "In hoc differt ad aliquid ab aliis generibus, quod alia genera ex propria sui ratione habent quod aliquid sint, sicut quantitas aliquid ponit, et similiter est de aliis. Sed ad aliquid ex propria sui generis ratione non habet quod ponat aliquid, sed ad aliquid; unde inveniuntur quaedam ad aliquid quae nihil sunt in rerum natura, sed in ratione tantum, quod in aliis generibus non contingit". Quodl. IX, a. 4. Cfr 1a, q. 28. a. 1.

[181] Cfr card. MERCIER op. cit., 3e p., ch. 1, par. 4, II, n. 176-177, pp. 363-372. L. BAUR, op. cit., pp. 162-163.

[182] De Potentia, q. 7, a. 9.

[183] Quare quidam subjectum relationis duplex distinguunt: subjectum quod, i. e. suppositum, et subjectum quo, i. e. fundamentum remotum.

[184] 1a, q. 42, a. 1, ad 4. Ex quo S. Thomas statim concludit in Deo relationern similitudinis inter tres divinas personas non esse realem relationem, cum similitudinis fundamentum, scil. natura divina, sit numerice eadem tribus communis.

[185] In V Metaph., lect. 11 (ed. CATHALA, p. 292, n. 912).

[186] Cfr Bern. FRANZELIN, S. J., Quaestiones selectae ex philosophia scholastica fundamentali, Oeniponte, 1921, pp. 230-233.

[187] Disput. Metaph., d. 47, s. 2, n. 23. Suarez tamen relationem cum fundamento identificari docet, quod etiam rejiciendum videtur. Cfr C. FRICK, S. J., Ontologia (Cursus Philosophicus, t. 2), 1929, Friburgi, p. 176, n. 280.

[188] Eodem modo non est dicendum de relatione transcendentali. Haec enim est entis principium quod totum et totaliter est ad aliud principium, neque ullo modo est quid in se, absolutum, neque necessario quid absolutum cui accedat praesupponit. Compositum vero ex principiis, ex relationibus transcendentalibus, ens in se constituitur.

[189] Cfr N. BALTHASAR, La réalité de la relation finie d'après saint Thomas d'Aquin, in Revue néo-scolastique de Philosophie, 310 année, 1929, pp. 397-414. - "La thèse de Cajetan, de F. S. de Ferrare, de Capreolus, à savoir que dans la relation prédicamentelle, il doit y avoir un esse in relatif, réellement distinct de l'esse in absolu et que, par conséquent, la relation réelle finie ne peut pas s'identifier réellement avec son fondement absolu, est vraiment conforme à la pensée et à la lettre de saint Thomas.

Pour en nier le bien fondé, il faudrait admettre que le fondement n'est pas uniquement absolu, mais que, par la même réalité qui le constitue en lui-même, il est aussi relatif". N. BALTHASAR, Javellus comme exégète de saint Thomas dans la question de la relation finie, in Philosophia perennis. Festgabe J. Geyser, Regensburg, 1930, t. 1, pp. 156-157.

[190] "Quamvis ad aliquid ex ratione sui generis non habest quod ponat aliquid, non tarnen etiam habet ex ipsa generis ratione quod nihil ponat, quia sie nulla relatio esset aliquid in rerum natura...". Quodl. IX, q. 2, a. 4. - "Relatio... aliud habet in quantum est accidens, et aliud in quantum est relatio vel ordo. In quantum enim est accidens, habet quod sit in subjecto, non autem in quantum est relatio vel ordo; sed solum quod ad aliud sit quasi in aliud transies, et quodam modo rei relatae assistens". De Potentia, q. 7, a. 9, ad 7.

[191] Cfr supra, p. 178.

[192] De Potentia, q. 7, a. 9. Addit Angelicus Doctor: "ideo putaverunt quidam eam esse ex secundis intentionibus... Hoc autem esse non potest".

[193] Cfr T. PESCH, op. cit., pp. 342-344.

[194] Cfr V. REVIER, op. cit., pp. 183-184.

[195] 1a, q. 28. a. 3.

[196] 1a, q. 40, a. 2, ad 4.

[197] Metaph., l. V, c. 15, 1020 b 25 sqq.

[198] Tertius modus est secundum rationem mensurae et mensurati. "Intellige autem mensurationem "tou" esse et veritatis. Veritas enim scientiae mensuratur a scibili; et similiter est de sensibili et sensu; et de imagine et de eo, cujus est imago". V. REMER, op. cit., P. 176.

[199] S. THOMAS, In Metaph., l. V lect. 17 (ed. CATHALA, p. 317, n. 1004). Cur qualitas non praebet relationis fundamentum? "Qualitas rei inquantum hujusmodi, non respicit nisi subjectum in quo est. Unde secundum ipsam uns res non ordinatur ad aliam, nisi secundum quod qualitas accipit rationem potentiae activae vel passivae, prout est principium actionis vel passionis. Vel ratione quantitatis, vel alicujus ad quantitatem pertinentis; sicut dicitur aliquid albius alio, vel sicut dicitur simile, quod habet unam aliquam qualitatem. ALIA vero GENERA magis consequuntur relationem, quam possint relationem causare. Nam Quando consistit in aliquali relatione ad tempus. Ubi vero ad locum. Positio autem ordinem partium importat. Habitus autem relationem habentis ad habitum". Loc. cit. (p. 317, n. 1005).

[200] Ex Quando relationes prioritatis, posterioritatis, simultaneitatis oriuntur; ex Ubi relationes distantiae, viciniae exsurgunt, etc.

[201] ARISTOTELES, Categ., c. 7, de relatione, 6 a 36 sqq.

[202] De Potentia, q. 7, a. 8, ad 5.

[203] CAJETANUS. In libr. praedicamentorum, c. 3 (Venetiis 1556, f. 30 b).

[204] De Potentia, q. 7, a. 8, ad 1.

[205] Ibid.

[206] I Sentent., d. 26, q. 2, a. 2. - Cfr L. BILLOT, S. J., De Deo uno et trino, Romae, 1920, pp. 391-393.

[207] I Sentent., d. 8, q. 4. a. 3.

[208] "Relationes specificantur remote a fundamento et termino accepto formaliter, i. e. secundum diversas rationes fundandi et terminandi... Ita similitudines omnes unius sunt speciei; etsi enim qualitates, quas respiciunt, materialiter acceptae differunt specie, non tamen specie differunt formaliter sumptae, quatenus fundant et terminant similitudinem sive quatenus eandem denominationem fundant et terminant; eo fere modo, quo numeri denarii hominum et equorum etsi materialem differentiam habent, non tamen habent formalem; nam homines et equi componunt numerum propter distinctionem realem; quam inter se habent homines et equi eodem modo". T. PESCH, S. J. Institutiones Logical., p. 11, vol. 2, p. 334 (Altera editio a Car. FRICK, S. J., Friburgi Brisgoviae, 1919, p. 341).

[209] Hoc quidem "dupliciter potest contingere. Uno modo secundum quod iste ordo est adinventus per intellectum, et attributus ei quod relative dicitur; et hujusmodi sunt relationes quae attribuuntur ab intellectu rebus intellectis, prout sunt intellectae, sicut relatio generis et speciei; has enim relationes ratio adinvenit considerando ordinem ejus quod est in intellectu ad res quae sunt extra, vel etiam ordinem intellectuum ad invicem.

Alio modo secundum quod hujusmodi relationes consequuntur modum intelligendi, videlicet quod intellectus intelligit aliquid in ordine ad aliud; licet illum ordinem intellectus non adinveniat, sed magis ex quadam necessitate consequatur modum intelligendi. Et hujusmodi relationes intellectus non attribuit ei quod est in intellectu. sed ei quod est in re. Et hoc quidem contingit secundum quod aliqua non habentia secundum se ordinem, ordinate intelliguntur; licet intellectus non intelligat ea habere ordinem, quia sic esset falsus.

Ad hoc autem quod aliqua habeant ordinem, oportet quod utrumque sit ens, et utrumque distinctum (quia ejusdem ad seipsum non est ordo) et utrumque ordinabile ad aliud.

Quandoque autem intellectus accipit aliqua duo ut entia, quorum alterum tantum vel neutrum est ens; sicut cum accipit duo futura, vel unum praesens et aliud futurum, et intelligit unum cum ordine ad aliud, dicens alterum esse prius altero; unde istae relationes sunt rationis tantum, utpote modum intelligendi consequentes.

Quandoque vero accipit unum ut duo, et intelligit ea cum quodam ordine; sicut cum dicitur aliquid esse idem sibi; et sic talis relatio est rationis tantum.

Quandoque vero accipit aliqua duo ut ordinabilia ad invicem, inter quae non est ordo medius, immo alterum ipsorum essentialiter est ordo; sicut cum dicit relationem accidere subjecto, unde talis relatio relationis ad quodcumque aliud rationis est tantum.

Quandoque vero accipit aliquid cum ordine ad aliud, in quantum est terminus ordinis alterius ad ipsum, licet ipsum non ordinetur ad aliud; sicut accipiendo scibile ut terminum ordinis scientiae ad ipsum; et sic cum quodam ordine ad scientiam, nomen scibilis relative significat; et est relatio rationis tantum. Et similiter aliqua nomina relativa Deo tribuit intellectus noster in quantum accipit Deum ut terminum relationum creaturarum ad ipsum; unde hujusmodi relationes sunt rationis tantum". De Potentia, q. 7, a. 11. Cfr 1 Sentent., d. 26, q. 2, a. 1.

Quoad naturam et species relationis rationis cfr N. BALTHASAR, Etres de raison: Négations et Relations, in Criterion, an. V, 1929, pp. 283-291.

[210] Hanc divisionem esse univocam docent CAJETANUS, In 1m, q. 28, a. 1, VI; SYLVESTER FERRAR., In Sum. C. Gent., l. IV, c. 14. Divisionem esse analogicam contendit Fr. SUAREZ, Disput. Metaph., d. 47, s. 3, n. 3-5.

[211] De Potentia, q. 7, a. 10, ad 11. SUAREZ, op. cit., d. 47 s. 3, n. 6.

Alii alio sensu hanc divisionem adhibent, v. gr. transcendentalem relationem vocantes relationem secundum dici, et praedicamentalem vocantes relationem secundum esse. Cfr T. PESCH, Institutiones logicales, p. 11, vol. 2, pp. 326-327 (ed. C. FRICK, p. 326).

[212] De Potentia, q. 7, a. 10, ad 11.

[213] I Sentent., d. 30, q. 1, a. 3, ad 3.

[214] Relationum distinctiones vide ap. I. J. M. VAN DEN BERG, op. cit., p. 179.

[215] Cfr M. T.-L. PENIDO, Le rôle de l'analogie en théo!ogie dogmatique (Bibliothèque Thomiste, t. 15, sect. théol., 2), Paris, 1931, pp. 79-193, 313-323.

[216] Cfr supra, p. 9.

[217] Hac relativitate concessa, vel omnis res praeter diversos status conscientiae, negatur, vel res in se tamquam noumenon kantianum, vel tamquam realitas in sensu empirismi (ita positivismus A. Comte et evolutionismus H. Spencer) admitti debet. De facto, decursu XIX saeculi ad has solutiones auctores pervenerunt.

[218] Lectures on Metaphysics and Logic, t. 1, London, 1877, p. 148.

[219] Examination of Sir W. Hamilton's Philosophy, c. 2 sq., London 1865.

[220] "Pour que le sujet éprouve un sentiment, il faut qu'il y ait un changement dans l'impression; d'où il résulte que tout sentiment a, pour ainsi dire, deux côtés (is two-sided). C'est la loi de la distinction ou de la relativité... Une sensation permanente du toucher, ou un son monotone cessent promptement d'être sentis... L'acte de connaître contient toujours deux choses... Nous connaissons la chaleur, parce que nous venons d'éprouver le froid; la lumière, parce que nous sortons des ténèbres; le haut, par opposition avec le bas". Logique déductive et inductive (trad. Gabr. COMPAYRÉ), t. I, Paris, 1881, pp. 2-3.

[221] Essais de critique générale, § 6. Premier essai, Traité de Logique générale et de Logique formelle, t. 1, Paris, 1875, le partie, c. 6, pp. 40 sqq.

[222] Nous admettons donc comme un fait primitif qu'on peut présenter de plusieurs manières mais qui toujours, semble-t-il, s'impose avec une force singulière: que tout posé exclut un opposé, que toute thèse laisse hors d'elle une antithèse et que les deux opposés n'ont de sens qu'en tant qu'ils s'excluent réciproquement. Mais ce fait primitif se complète par un autre qui ne l'est pas moins. Puisque les deux opposés n'ont de sens que l'un par l'autre, il faut qu'ils soient donnés ensemble: ce sont les deux parties d'un tout... Ainsi, aux deux premiers moments que nous avons déjà trouvés dans cette notion, il faut en ajouter un troisième, la synthèse. Thèse, antithèse, et synthèse, voilà dans ses trois phases la loi la plus simple des choses. Nous la nommons d'un seul mot la Relation". Essai sur les éléments principaux de la représentation, Paris, 1907, 1, § 1, p. 2.

[223] "Individuum autem est quod est in se indistinctum, ab aliis vero distinctum". 1a, q. 29, a. 4.

[224] Cfr supra, pp. 50-51.

[225] BOETHIUS, De duabus naturis et una persona Christi, c. 3. (MIGNE, P. L. 64, col. 1345 D).

[226] De Pot., q. 9, a. 4; 1a, q. 29, a. 4; 3a, q. 16, a. 12, ad 2. - "lets wat afzonderlijk en op zichzelf bestaat in een redelijke natuur... Deze tweede bepaling is zeer dienstig omdat zij, zonder gevaar van verwarring, kan aangewend op de goddelijke personen, zoowel als op de geschapen personen" . Al. JANSSENS, Het Menschgeworden Woord, Antwerpen, 1929, p. 137.

[227] Persona imprimis larvam, speciem, proprio vel figurato sensu significat; exinde figuram, statuam, actorem; dein munus, dignitatem; demum hominem, personam juridicam.

Ita etiam graece "prosopon". "L'usage de ce mot vient de deux sources: d'une part l'idée stoïcienne du rôle que joue l'homme ici-bas (prosopon, persona; Manuel d'Épictète, 17; Entretiens, I, 29, etc.), usage auquel se rattache le sens juridique du mot en latin; de l'autre l'emploi qui en a été fait en théologie, notamment dans les controverses sur la Trinité, où il a servi à traduire ipóstasis en tant qu'opposé à físis, à ousia". A. LALANDE, Vocabulaire technique et critique de la Philosophie, Paris, 1928, p. 574.

Cfr Adolf TRENDELENBURG, Zur Geschichte des Wortes Person, in Kant-Studien, t. 13, 1908, pp. 2-17. A. MICHEL, L'évolution du concept de a Personne" dans la philosophie chrétienne, in Revue de Philosophie, t. 26, 1919, pp. 352-383, 487-515.

Ipóstasis etymologice idem est ac substantia. Apud Aristotelem ipóstasis (sicut et prósopon) sensum philosophicum non habet. Ipóstasis est fundamentalis et permanens realitas quae apparentiae mutabili opponitur. In quo sensu post Aristotelem adhuc diu adhibetur. Tantum in controversiis arianis ipóstasis, aliquando etiam in sensu "substantiae" sumpta, demum in sensu "personae" usurpatur. Inde a saeculo V° latini ex graeco vertunt "subsistentiam". Inde ergo ab illis controversiis ipóstasis, sicut prósopon, opponitur te ousia et te físei. Quare ousia et físis sunt substantia et natura; ipostasis et prosopon sunt hypostasis, persona subsistens, suppositum.

[228] De Potentia, q. 9, a. 1, ad 3.

[229] Chr. WOLFF, Psychol. rationalis, t. 2, sect. 4, c. 2, § 741, Francoforti et Lipsiae. 1734, p. 660.

[230] Cfr J. KLEUTGEN, S. J., Die Theologie der Vorzeit, t. 1, Innsbruck, 1878, Einleitung, n. 14. - Bern. FRANZELIN, op. cit., pp. 284-285.

[231] Praesertim Th. Ribot hunc loquendi modum vulgavit. Cfr Th. RIBOT, Les maladies de la personnalité, Paris, 1884, p. 1: "Dans le langage psychologique an entend généralement par "personne" l'individu qui a uns conscience claire de lui-même et agit en conséquence; c'est la forme la plus haute de l'individualité".

[232] Ex formali identificatione personae et unitatis conscientiae errores theologicae necessario consequuntur.

Nam unica est natura divina, sibi perfecte conscia, quae tamen cum tribus personis distinctis realiter identica dici debet. Qua unica ergo conscientia hae personae distinctae formaliter non constituuntur.

In Christo una est persona Verbi et duplex natura, humana et divina, ergo duplex conscientia, humana et divina. Rursus ergo haec duplex conscientia constitutivum unicae Verbi personae formale esse nequit.

[233] Ita etiam "substantia" negative intelligitur "quod non est in alio", sed tarnen summe positivum quid est. Similiter "spirituale" aequat "quod non est materiale", neque tamen merum non-ens significat.

[234] "Hypostasis est potissimum in genere substantiae, quod dicitur substantia prima". IV C. Gent., c. 38. - Non agitur, uti patet, de substantia secunda, quae primae logice tribuitur et nonnisi in prima substantia realis est.

[235] "Esse est id in quo fundatur unitas suppositi unde esse multiplex praejudicat unitati essendi". Quodl. IX, a. 3, ad 2. - "Esse pertinet ad ipsam constitutionem personae; et sic quantum ad hoc se habet in ratione termini, et ideo unitas personae requirit unitatem ipsius esse completi et personalis". 3a, q. 19, a. 1 , ad 4.

[236] I Sentent., d. 23, q. 1, a. 1, c. et ad 3; de Potent., q. 9, a. 1; 11, q. 29, a. 2.

[237] 3a, q. 17, a. 2; Quodl. IX, q. 2, a. 3.

[238] Quare si "dicerem unionem humanitatis ad Deum factam esse in natura, dicerem Deum et creaturam convenisse ut partes constitutivas alicujus novae essentiae, quae amplius nec Deus esset nec creatura, sed quoddam tertium ex junctione utriusque resultans. E contra cum dico unionem hanc factam esse in persona, non eam unionem designo ex qua nova debuerit persona exsurgere, quia si quid significatur ut inclusum in persona non ideo significatur ut constitutivum, quo variato, ipsum constitutum varietur necesse est". L. BILLOT, De Verbo Incarnato, Prati, 1912, p. 85.

[239] III Sentent., d. 5, q. 1, a. 3.

[240] "Actiones sunt suppositorum et totorum, non autem proprie loquendo partium et formarum seu potentiarum; non enim proprie dicitur quod manus percutiat, sed homo per manum; neque proprie quod calor calefaciat, sed ignis per calorem". 2a 2ae, q. 58, a. 2.

[241] "Et ideo, licet sit separata, quia tamen retinet naturam unibilitatis, non potest dici substantia individua, quae est hypostasis vel substantia prima; sicut nec manus nec quaecumque alia partium hominis. Et sic non competit ei neque definitio personae, neque nomen". 1a, q. 29, a. 1, ad 5. Cfr 1a, q. 75, a. 4, ad 2; de Potent., q. 9, a. 2, ad 14. - SUAREZ, De Anima, l. VI, c. 1, n. 5 (ed. Vivès, Parisiis, t. 3, 1856, p. 783). - Ed. HUGON, O. P., Si l'âme séparée est une personne, ap. Revue Thomiste, 17° année, 1909, pp. 590-596.

[242] Ia, q. 76, a. 6. - "Sequitur... quod forma et materia conveniant in uno esse... formale principium essendi materiae, quasi esse suum communicans materiae". II C. Gent., c. 68, Ad hoc... - "Forma quae habet operationem secundum aliquam sui potentiam vel virtutem absque communicatione suae materiae, ipsa est quae habet esse: nec est per esse compositi tantum, sicut aliae formae, sed magis compositum est per esse ejus". De Unitale Intellectus contra Averroistas, c. 3.

[243] "Nota quod praeter... assignatos communicabilitatis modos, habetur etiam communicabilitas quae dicitur assumentis. Sed ista non est contra perfectam rationem individui, neque ex consequenti contra rationem suppositi et personae, quia si aliquis praeexistens ad suam personalitatem trahit naturam extraneam, non ideo desinit esse sui ipsius, et distincte in seipso subsistere, sed solum incipit subsistere secundum plura. Unde S. Thomas, in III, D. 5, Quaest. 2, a. 1, ad 2: "Triplex incompatibilitas est de ratione personae... Non est autem contra rationem personae communicabilitas assumentis". L. BILLOT, op. cit., p. 77.

[244] Quia humanae, advertunt theologi, actiones Christi liberae sunt meritoriae; earum meritum autem est infinitum, cum a divina persona prodeant.

Quo sensu ergo theandricae actiones dicuntur, quae a divina persona Christi secundum naturam humanam assumptam ponuntur. Sensu autem "strictiore" quandoque theologi theandricas actiones Christi vocant illos actus, "ad quos utraque natura suo modo concurrebat, opera scil. divina, quae Christus patrabat per ministerium aliquod humanitatis suae, ut v. g. quando virtute divina Lazarum resuscitabat humana voce dicendo: "Veni foras!" - Dixi, utramque naturam suo modo concurrisse, divinitatem scil. ut causam principalem, humanitatem ut instrumentum". C. VAN NOORT, Tractatus de Deo Redemplore, Hilversum in Hollandia, 1925, n. 71, p. 46.

[245] De Potentia, q. 9, a. 4.

[246] Quoad problema mali, sequelas vide supra, p. 80.

[247] Quoad significationem verborum adhuc sequentia notentur: "Acte signifie originairement le mouvement d'un être... Par analogie on l'a appliqué à signifier tout état de l'être qui est opposé à l'état potentiel. Un tel état, energeia, étant parfait par rapport à l'état opposé a reçu le nom d'entelekeia. Ces deux termes appliqués à l'être sont synonymes. Le mot énergie selon qu'il s'applique à l'acte second, c'est-à-dire l'opération, ou à l'acte premier, c'est-à-dire à la perfection (entéléchie) qui détermine une pure puissance à être (existence) ou à être ce qu'elle est (forma) se traduira par actio ou par actus dans la langue de saint Thomas...

La substance est la toute première perfection de l'être: sub stat. L'acte par lequel la substance est substance s'appellera donc justement "acte premier" ou encore acte de l'imparfait (actus imperfecti) pour exprimer qu'il n'est précédé d'aucune réalité achevée, mais seulement d'une pure puissance. La forme substantielle est un acte premier.

Toute perfection survenant à l'acte premier, tout accident pourrait être dit "acte second". Cependant an réserve cette dénomination à l'action ou opération.

La raison en est que l'action d'un être est l'expression dernière de son actualité.

Dans l'action, il n'y a plus de potentialité, comme il en reste encore dans la vertu (ultimum potentiae) qui la précède immédiatement. Les autres accidents suivent à l'essence dont ils sont des compléments; ils concourent à former la substance individuelle qui est leur suprême aboutissement: ils se tiennent dans la ligne de l'acte premier. L'acte au contraire suit à l'être parfaitement constitué dans l'ordre substantiel; à l'individu, au suppôt (actiones sunt suppositorum), à la personne. Il est purement acte second comme la matière première est pure puissance". A. GARDEIL, Dict. de théologie catholique, t. 1, Paris, 1903, art. Acte, col. 334-335 et 337. -- Quandoque etiam "habitus dicitur actus primus, et operatio actus secundus". Ia 2ae, q. 49, a. 3, ad 1.