|
Quatuor qualitatum species, et quidem bimembres, enumerant
Aristoteles et scholastici [150].
|
1º facultatem (seu potentiam) et impotentiam (dínamis fisiké kai
adinamía).
2° habitum et dispositionem (exis kai diatesis).
3° passionem et patibilem qualitatem (poiotes patetiké kai patos).
4° formam et figuram (skema kai morfé).
|
|
N. 1. POTENTIA ET IMPOTENTIA
Thesis. In ente finito potentiae activae seu facultates a substantia
realiter distinguendae sunt [151].
A. Quid sint potentia et impotentia.
Potentia, scil. activa, est facultas operativa; est qualitas
accidentalis qua substantia proxime "apta" fit ad agendum. Quare non
est id quod agit seu ipsum agens, sed accidentale principium quo agens
agit; v. gr. intellectus, voluntas, vires corporales, etc.
[152].
Impotentia hic nullatenus potentiae negationem significat, sed est
potentia remissior et minus firma ad operandum.
B. Realitas facultatum probatur.
Substantia entis finiti non est suum agere, siquidem non est suum
esse, ut supra ostensum est [153]. Quare activitate sua ens
finitum acquirit actus a substantia distinctos.
Qui actus accidentales seu actiones si immediate substantiam qua talem
afficerent, jam non essent accidentales; etenim ipsa substantia
immediate in seipsa determinata illis mutaretur atque esset suum agere,
quod jam exclusum est.
Ergo actio non ipsam substantiam immediate afficit, sed quamdam
potentiam operativam seu facultatem.
Ergo in ipso ordine accidentali distinguendum est inter potentiam et
actum; atque substantia finita est principium suae actionis per
facultates accidentales quae naturaliter et necessario ex ea dimanant
[154].
C. Quomodo facultates distinctae agnoscantur.
Omnis motus qua talis realem ex actu et potentia compositionem
involvit. Ergo quo ampliores enti insunt evolutionis modi, eo magis
componitur ejus structura atque numerosiores sunt ejus activae potentiae
seu facultates [155].
Quae ut distinctae agnoscuntur per objectum formale actuum earum.
Potentia enim, qua talis, ad actum ordinatur. Unde oportet rationem
potentiae accipi ex actu ad quem ordinatur, et per consequens oportet
quod ratio potentiae diversificetur, ut diversificetur ratio actus.
Ratio autem actus diversificatur secundum diversam rationem objecti
formalis. lta voluntas et intellectus distinctae facultates dicuntur
quia eorum actus specifice seu secundum formale objectum (ens et bonum
in communi) diversificantur [156].
N. 2. HABITUS ET DISPOSITIO
A. HABITUS.
I. Quid sit habitus.
Habitus (ab habendo dicitur) in lato sensu est ipsa possessio
cujusdam rei, vel cujusdam formae sive substantialis sive accidentalis
atque sic in genere privationi opponitur.
Habitus in strictiore sensu est:
1. ultimum praedicamentum, i. e. status qui ex adjacentia quarumdam
rerum (e. gr. vestium, ornamentorum, armorum) resultat in corpore
("esse" vestitum, ornatum, armatum);
2. quaedam species secundi praedicamenti (scil. qualitatis), et in
hoc sensu nunc sumatur.
Habitus, ut species qualitatis, est accidens, quo ens stabili modo
modificatur ut bene vel male se habeat in ordine ad finem.
Entia finita enim, ratione substantiae, sunt bona secundum quid,
atque in finem ut in suum simpliciter bonum active tendunt. Sunt autem
relate ad multa, imo ad contraria, in potentia; sicut intellectus tum
in veritatem cum in errorem, et voluntas tum in bonum cum in malum
flecti possunt. Nunc autem habitus, stabilem determinationem in
subjectum constituentes, in talem vel talem sensum illud inclinant.
Ex quibus patet, tantummodo spirituales facultates, voluntatem et
intellectum, et sensitivae prout ex imperio rationis operentur
[157], habitus accipere posse, cum illae solae non ad unum
determinentur.
II. Species habituum.
Habitus, quatenus immediate facultates perficiunt atque proximis
operationis principiis insunt, vocantur operativi. Qui diversimode
dividuntur:
|
a) in bonos (seu virtutes) et malos (seu vitia), prout facultates
in ordine ad finem subjecti bene vel male disponunt;
b) ratione originis, in acquisitos, uti, v. gr., virtutes morales
naturales, et innatos, uti, v. gr., synderesis;
c) ratione facultatis cui insunt, in cognoscitivos et appetitivos;
d) ratione operationis et finis, in speculativos et practicos, prout
in cognitione veritatis sistunt, vel ulterius ad operationem tendunt.
|
|
NOTETUR inter facultatem et habitum operativum distinctio.
Facultate ens substantiale fit aptum ad agendum; habitu hoc idem ens,
jam aptum ad agendum, quoad facultatem disponitur ut bene vel male
agat.
III. De habituum productione, augmento, corruptione et
diminutione.
a. De habituum productione.
Habitus naturales vel sunt innati, ut intellectus principiorum et
synderesis, vel iteratione actuum acquiruntur, ut virtutes morales
naturales et scientia.
b. De habituum augmento.
Augentur eadem causa, qua primo producuntur. Quomodo vero illud
augmentum concipi possit, inter auctores disputatur.
1. Secundum quosdam, habitus augentur quasi quantitative, per
additionem entitatis ad entitatem. Sed "non potest intelligi additio
unius ad alterum, nisi praeintellecta dualitate. Dualitas autem in
formis unius speciei non potest intelligi nisi per alietatem subjecti.
Formae enim unius speciei non diversificantur numero nisi per
subjectum"[158].
2. Secundum alios [159], habitus non augentur essentialiter
sed inquantum radicantur fortius in subjecto, vel inquantum ferventius
vel intentius operantur. Ita tarnen nihil explicatur. Idem enim est
qualitatem aliquam augeri, atque subjectum magis participare
qualitatem; atque "ex hoc ipso quod subjectum magis participat
qualitatem, vehementius operatur, quia unumquodque agit in quantum est
actu; unde quod magis est reductum in actum, perfectius agit"
[160]. Exinde qualitatem non essentialiter augeri et tamen in
subjecto fortius radicari vel subjectum ferventius operari, est
contradictio in terminis.
Revera, ait S. Thomas, errantes de qualitatibus loquuntur ac si
essent substantiae. Quia augmentum corporis fit per additionem
substantiae ad substantiam, quidam aestimaverunt qualitatis augmentum
eodem modo fieri. Vel alii illud augmentum explicant quasi qualitas
esset substantia aliam substantiam magis minusve compenetrans
[161]: "sicut si diabolus possideret hominem, et diceretur
possessio augeri non quia augeretur ipse possidens, sed quia magis
occuparet possessum et intimius in eo suam explicaret potentiam"
[162].
3. Ideoque aliter dicendum. Imprimis autem distinguatur.
|
1º quidam habitus per additionem augeri possunt, dum extenduntur ad
quaedam objecta ad quae prius se non extendebant, et sic augetur
scientia geometriae in eo qui de novo incipit scire aliquas conclusiones
quas prius nesciebat [163].
2º quidam habitus, ad eadem objecta respicientes, adhuc augeri
possunt, sicut cum scientia fit clarior, vel virtus fortior. Tunc
augetur per hoc quod subjectum magis ac magis participat habitum, id
est secundum quod subjectum magis reducitur in actum illius habitus, ac
magis subditur illi.
|
|
Hic quaedam attendenda sunt.
Tale augmentum non in omnibus formis contingit, propter duo. Primo
quidem ex ipsa ratione cujusdam formae, quia scilicet haec forma est de
se aliquid indivisibile; ita numerus vel rei figura, (v. gr.
sphaerica vel cubica). Alio modo ex comparatione formae ad
subjectum, quia inhaeret ei modo indivisibili. Ita forma
substantialis non recipit magis et minus, quia dat esse substantiale
quod est uno modo; ubi enim alia est forma substantialis, alia est
res. Quapropter etiam quae "per modum substantiae" concipiuntur,
v. gr. qualitates in abstracto signatae, ut albedo, nec augentur nec
minuuntur; non enim dicitur albedo magis et minus, sed album.
Habitus autem neque sunt de se indivisibiles, neque modo indivisibili
inhaerent. Subjectum est in potentia ad habitus qui sunt accidentales
ejus actus; non necessario semper ex toto in actum transit, atque quo
magis in actum eorum habituum per actionem agentis eos causantis
reducitur, habitus in subjecto fortius radicantur et essentialiter
(quoad entitatem) intenduntur [164].
c. De habituum corruptione.
Habitus naturales acquisiti quidam corrumpi possunt per accidens,
scil. ratione subjecti corruptibilis cui insunt - (contra vero,
habitus primorum principiorum, cum sit perfecte in incorruptibili
subjecto, corrumpi nequit); alii tum per accidens, tum etiam per
se, si habent contrarium, scil. per contrariorum actuum exercitium,
vel etiam per solam cessationem ab opere [165].
d. De habituum diminutione.
"Habitus dupliciter diminuuntur, sicut et augentur, ut ex supra
dictis patet. Et sicut ex eadem causa augentur, ex qua generantur,
ita ex eadem causa diminuuntur, ex qua corrumpuntur. Nam diminutio
habitus est quaedam via ad corruptionem, sicut e converso generatio
habitus est quoddam fundamentum augmenti ipsius" [166].
NOTA De habitu supernaturali.
Theologi notionem habitus adhibent, qua ordo gratiae in creaturis
intelligatur. Praeter naturales, etiam supernaturales habitus,
semper bonos, uti patet, admittunt.
Imprimis habitus entitativus et habitus operativi sedulo
distinguantur.
Sane, omnis habitus quemdam ordinem ad finem, et proinde ad
operationem qua attingi valet finis, includit; quo latiore sensu omnes
habitus sunt operativi. Attamen S. Thomas praeter habitus qui
immediate facultatem perficiunt, quique (cum proximo operationis
principio insint) strictiore sensu operativi dicuntur, quemdam
supernaturalem habitum, scil. gratiam sanctificantem, agnoscit qui
naturam ipsam immediate afficit. Gratia enim sanctificans humanam
substantiam immediate secundum se, i. e. secundum suam naturam in
ordine ad supernaturalem finem bene disponit.
Dicitur gratia sanctificans habitus entitativus: entitativus enim
est, quatenus per illam gratiam natura humana quoad totam suam
realitatem, seu entitatem, elevatur ad vitam supernaturalem; habitus
tamen est, quia substantiam immediate afficit quin transformationem
substantialem producat (eadem enim manet natura humana), proindeque
accidentale principium dicitur.
Praeter habitum entitativum sunt supernaturales habitus operativi qui,
facultates intellectus et voluntatis afficientes, eas disponunt ad
operandum secundum quod convenit naturae divinae, cui per gratiam
sanctificantem communicamus.
Qui habitus operativi ordinis supernaturalis sunt praeprimis virtutes
theologales, quae sunt ad gratiam sanctificantem sicut facultates ad
naturam; nam intellectum et voluntatem elevant, ut haec apta sint ad
actus supernaturales eliciendos.
Praeterea sunt virtutes morales supernaturales et dona Spiritus
Sancti, qui intellectum et voluntatem (ad supernaturaliter agendum
jam idonee instructos per virtutes theologales) diversimode disponunt
in ordine ad finem supernaturalem consequendum.
Inter habitus naturales et supernaturales habitus omnes hoc magnum
intercedit discrimen, quod priores ex natura dimanant vel actibus
acquiruntur, cum ultimi, eo quod supernaturales sint, quoad
productionem et augmentum nonnisi divinitus infusi esse possint
[167]. Eadem ratione habitus supernaturales "nullam habent
possibilem causam diminutionis, sed tantum totalis corruptionis,
videlicet mortale peccatum vel directe vel indirecte ipsis oppositum
atque contrarium" [168].
B. DISPOSITIO.
Dispositio (a disponendo) dicitur
|
1º situs (nonum
praedicamentum), seu accidens dispositivum partium in loco;
2° figura, seu ordo partium in seipsis;
3º habitus, ut est species qualitatis;
4° species secundi praedicamenti, ab habitu distincta, scil.
accidens "facile mobile" quo ens modificatur ut bene vel male se
habeat in ordine ad finem. Opponitur ergo habitui, qui est difficile
mobilis, quatenus natura sua facile mobilis est [169].
|
|
N. 3. PASSIBILIS QUALITAS ET PASSIO
In sensibili vita tantum habentur.
A. PASSIO dicitur:
|
1º quaecumque proprietas distincta ab essentia;
2º speciale praedicamentum quod actioni opponitur;
3º qualitas secundum quam fit sensibilis alteratio, sive quia causat
talem alterationum, ut dulce et amarum, sive quia ex illa causatur ut
pallor in vultu, aut rubor.
|
|
In quo ultimo sensu nunc sumitur atque sub hac qualitate
"comprehenduntur lux, color, odor, sapor et qualitates tangibiles,
scil. calor et frigus, humiditas et siccitas, et si quae sunt aliae
qualitates quae sunt objecta sensuum" [170].
B. PASSIBILIS QUALITAS idem est ac passio, sed
prout ex stabili et diuturna alteratione oritur.
N. 4. FIGURA ET FORMA
A. FIGURA dicitur
|
1º imago aut signum alicujus;
2º qualitas quae naturaliter ex quantitatis terminatione resultat.
|
|
In quo altero sensu hic sumitur atque sub hac qualitate comprehenduntur
figurae animalium, figurae rerum naturalium (ita conformatio
crystallorum) atque illae de quibus agit geometria [171].
B. FORMA dicitur
|
1° quicumque actus;
2º qualitas, seu "dispositio quam artificialiter habent partes
quantitativae in ordine ad se" [172].
|
|
In quo altero sensu hic sumitur, atque "sub forma ergo continentur
qualitates constitutivae artefactorum, ut turris, navis, domus et
similes" [173].
Verum "figura" et "forma" saepe inter se confunduntur, atque saepe
tum figura proprie dicta cum forma simpliciter figura vocantur.
|
|