1. DE SUBORDINATIONE IN CAUSALITATE EFFICIENTI

Mundus, cum sit complexio ordinata, multis constat entibus quae omnia sunt activa. Intelligi nequit, nisi coordinatio et subordinatio causarum agnoscantur.

1. Imprimis elucet actionum coordinatio. Duo equi, plaustrum trahunt: alteruter obtenti effectus partim dicitur causa, uterque simul causa totalis. Revera uterque est causa totalis, saltem hoc in sensu quod trahere possit etiam si alter desinat; nec operatio unius ab activitate alterius pendet [81]. Ambo autem, etsi propriam trahunt partem, simul conatus coadunare debent ut plaustrum, cujus partes inter se cohaerent, trahant. Ergo causae ambae simul et ordinate conferant operam et activitates congerant oportet. Entia materialia, cum in spatio extendantur et quantitative possint dividi, actionem causarum coordinatarum subire possunt.

2. Coordinatio vero nonnunquam cum subordinatione conjungitur. V. g., nautae navi vehuntur, navis mari sustinetur, mare in terra innititur. In casu coordinatio habetur, cum singulae causae proprium consequantur effectum, quem aliae causae non producant, et omnium actiones conjungi debeant ut effectus completus obtineatur. Praeterea et subordinatio habetur, quia quaeque causa agendo actioni causae praecedentis subest, ita ut, hac altera deficiente, et illa cadat. Quae autem omnia de omnibus causis materialibus valent, cum entia materialia, in quantum surrt passiva, agere nequeant quin ab aliis impellantur. Actio materialis semper subordinationem causarum materialium includit.

Dependentia haec essentialis subordinationi accidentali intermiscenda non venit.

Qui ambulationem conficit, vivit; quae autem vita ei ab aliis est data; ergo ambulatio actualis a parentibus et proavis ambulatoris pendet. Nil tamen impedit quominus ambulatio sine actuali parentum interventu instituatur, cum influxus, quem parentes antea in ambulatorem exercuerunt, sit peractus et non debeat renovari ut ambulatio possibilis exstet. Qui influxus, respectu ambulationis, "accidentalis" est dicendus. E contra causae, si "essentialiter" subordinantur, activitatem ita subordinatam prae se ferunt ut actio unius causae alteri influat in quantum haec altera agit, scil. in quantum formaliter ut causa efficiens debet considerari. Ita effectus ultimus et completus causarum essentialiter subordinatarum, a cooperatione actuali totius causarum seriei absque ulla exceptione pendet.

Ita scholastica effata sequentia intelliguntur:

1. Duae causae totales ejusdem ordinis eumdem numero effectum producere nequeunt.

Etenim "ab agente perfecto patiens ducitur in actum perfectum, quo habito, non remanet in potentia ad suscipiendum aliquid plus" [82].

Quod si ergo ad effectum obtinendum simul operentur, proprie non sunt duae causae totales. Exinde distinguendae sunt causa totalis, quae per se sola producit effectum, et causa partialis, quae, aliis adjuvantibus, effectum producit. Quamobrem causa partialis est causa insufficiens, quia alia causa indiget ad suum effectum obtinendum.

Sed duplici in sensu causa dici potest partialis

1º quatenus partem considerati effectus totam producit. Revera melius tunc vocatur hujus partis causa totalis. Actualis habetur tunc causarum coordinatio (ita ut simul sint et simul operentur), sed est coordinatio accidentalis relate ad ipsam operationem uniuscujusque causae cooperantis, quia in hanc operationem formaliter non influit.

2º quatenus totum effectum partim producit: ne partem quidem considerati effectus per se sola producit, cum in ipsa sua efficientia essentialiter alterius causae efficientiae subordinetur. Quo in casu cooperatio causarum actualis per se requiritur: causae simul sunt et simul operantur; atque earum connexio est essentialis, quia subordinatio seu influxus unius in aliam habetur formaliter quoad ipsam hujus causae operationem.

2. Eodem in sensu etiam sequens effatum interpretandum est: causa causae est causa causati [83].

Audiatur: "causae formaliter ut causae, in actu operationis". Etenim hoc in casu immediata cujusdam effectus causa, cum tantum agat quatenus ab alia agatur, est per seipsam insufficiens: ideoque ratio effectus sufficiens et adaequata in altiore causa tantum reperitur.

Causae tali modo connexae (scil. ratione influxus unius causae in ipsam operationem alterius causae), essentialiter subordinatae dicuntur. Tales causas, ut effectus producatur, simul agere ergo et existere debere, manifestum est. Ita creatura tantum agere valet quatenus in ipsa operatione a Deo nunc actu sustentatur.

Coordinatio causae principalis et causae instrumentalis subordinationem essentialem lucide manifestat, cum utraque est causa ejusdem effectus qui tamen diverso modo obtinetur. V. g. ad scribendum calamo utimur, qui proinde ad hunc effectum requiritur et propriam habet actionem; homo scribens, causa principalis, actione causae instrumentalis indiget. Actio propria est naturae instrumenti: calamo lignum non finditur nec ope securis scribitur. Sola autem causa instrumentalis ut effectum attingat incapax manet: adjumento indiget causae principalis, qua proinde in activitate sua modo determinato impellitur. Etenim causa instrumentalis, cum ad finem proprium causae principalis cogatur, in ordine agendi causae principalis suscepta, dirigitur in finem quem de se non prosequeretur. Itaque causa principalis semper est ens vita psychica praeditum, quod propriis fruitur mediis et actionem alterius entis in proprium finem dirigit, scil. ut medium adhibet.

Itaque causa principalis recte definitur: quae ex virtute sibi propria, i. e. habente esse completum in ipsa, proportionatum sibi effectum operatur. Causa instrumentalis autem est quae "operatur ad effectionem rei ut mota a principali agente seu virtute principalis agentis, sicut calamus est causa scripturae et cithara melodiae" [84].

Exinde, cum haec sit "ratio instrumenti inquantum est instrumentum, ut moveat motum" [85], ad instrumentalem causam duo requiruritur:

a) ut sit causa, seu ut moveat; scil. instrumentum debet aliquid operari "de suo" et habere aliquam actionem, quae sibi competit secundum propriam formam; secus non esset causa. Ita serra quae operatur ad scamnum, habet "actionem quae sibi competit secundum propriam formam, nempe dividere" [86].

b) ut sit instrumentum, seu ut moveat motum; scil. debet aliquid operari "non de suo", et habere aliquam actionem quae sibi non competit nisi inquantum est motum a causa principali; secus et ipsa esset principalis causa. Ita serra quae operatur ad scamnum, quatenus movetur ab artifice, "facit rectam incisionem et convenientem formae artis" [87].

S. Thomas relationem inter utrumque, to movens et to motum, enuntiat dicendo causam instrumentalem participare actionem causae superioris in quantum, per aliquid sibi proprium, dispositive operetur ad effectum principalis agentis [88].

Causa principalis et causa instrumentalis ambae partim sunt causae effectus, quia non modo coordinatione verum etiam essentiali subordinatione sese invicem complent, ut eumdem attingant effectum. Sunt ergo ambae causae partiales.

Etenim notetur omnino 1º, causam instrumentalem non movere nisi ut motam, seu esse instrumentum praecise ut causam: est ergo causa partialis. Quare virtus instrumentalis, seu to moveri, debet reperiri in ipsa actione qua instrumentum propriam virtutem exercet et proprium effectum exsequitur [89]. Ideoque virtus instrumentalis a principali causa instrumento communicatur per modum motionis transitoriae (quare dicitur "virtus fluens", "habens esse transiens ex uno in aliud, et incompletum") et non per modum formae stabilis [90]. Ex quibus legitime concluditur: virtus instrumentalis (scil. motus quo movetur a causa principali), inveniri debet in ipsa linea naturalis operationis instrumenti, tamquam certa ejus modificatio vel elevatio cujus sit naturaliter capax [91].

Ex altera parte 2°, etiam causa principalis est causa partialis quatenus instrumento utitur, cujus virtus propria qua talis in virtute causae principalis qua talis nullatenus continetur. Virtus enim causae principalis et virtus instrumenti propria (to movere instrumenti, quae a virtute instrumentali, to moveri instrumenti, distinguenda est) sese mutuo complent [92].

Cum autem causa principalis altioris sit ordinis atque propria virtute agat, proprium finem et ordinem instrumento (quod agit virtute causae principalis) imponit et tali in sensu instrumentum extollit. Quamobrem "effectus non assimilatur instrumento, sed principali agenti, sicut lectus non assimilatur securi, sed arti, quae est in mente artificis" [93].

Ita homo rebus materialibus ut instrumentis uti potest: est causalitas instrumentalis physica. Causalitas instrumentalis etiam habetur, ubi signa conventionis adhibentur ut actiones et status psychicos exprimant: ita sonitus, gestus, scripta sunt causae instrumentales intentionales, in quantum significatio eis tribuitur. Nullum enim habent sensum nisi in quantum pendent a causa principali quae iis utitur; ex ipsa autem institutione, seu quatenus procedunt a conceptione mentis, habent vim "ad excitandum intellectum hominis" [94].

Distinguuntur instrumentum separatum (quoad esse a causa principali separatem, uti v. gr. calamus a scribente) et instrumentum conjunctum (scil. quoad esse cum principali causa conjunctum; ita S. Thomas Christum hominem vocat instrumentum conjunctum divinitatis) [95].

3. Datur proinde causarum coordinatio. Cui praeterea coordinationi saepe superadditur subordinatio, quae sive in ipsa entium natura sistit (ita v. g. naturalis concatenatio causarum materialium, quae se invicem sustinent) sive a causa particulari infertur (ita v. g. actio instrumentalis sub influxu causae principalis). Tali autem modo non tota realitas ut complexio causalis explicatur, cum etiam mera subordinatio detur. Jam monstravimus ens compositum quoad cunctam suam realitatem a causa extrinseca pendere, tum in ordine essendi, tum in ordine agendi. Porro, tali in casu ens compositum nihil continet quod actioni talis causae extrinsecae aufugat. Ens finitem proinde quoad activitatem suam et quidem completam a causa pendet, quae vires proprias entis non complet sed revera eas producit. Vires entis finiti, cum jam virtualiter in illa causa contineantur, non possunt vocari elementa omnino aliena a viribus causae. Ergo, stricte loquendo, non datur vera coordinatio sed mera subordinatio, cum ens finitum nulla elementa independentia viribus causae addenda praestet. Problemata autem ex illis considerationibus exoriunda considerabuntur.

NOTA. Distributiones causarum adhuc quaedam indicentur.

1. Causa perficiens et causa disponens.

Causa perficiens actione sua ad ultimam rei perfectionem pertingit. Causa disponens, seu dispositiva, tantum dispositionem ad ultimam perfectionem producendam inducit; scil. "inducit in subjecto id quod est necessitas, quantum in se est, ad susceptionem formae" [96].

Haec distinctio tum principali, cum etiam instrumentali causae applicatur [97]. Ita, quoad causas principales: parentes non sunt causae perficientes animae prolis, sed causae disponentes tantum; apud bruta vero generans est causa perficiens. Quoad causas instrumentales: serra operatur ad scamnum sicut causa perficiens; sacramenta, secundum quosdam auctores, ut v. gr. Billot [98], sunt causae efficientes instrumentales dispositivae, et quidem ordinis intentionalis, gratiae.

2. Causa proxima seu immediata, a qua effectus proficiscitur, et causa remota, seu mediata, quae in aliam influit a qua effectus procedit.

3. Causa ut quae, seu ipsum suppositum quod agit, et causa ut qua seu virtus qua (principium substantiale vel accidentale quo) agit.

4. Causa physica quae propria causalitate in effectum influit, et causa moralis quae intellectuale agens ad agendum illuminat, invitat, inducit, v. gr. per preces, per consilium, per meritum [99]. Moralis ergo causa est ordinis int entionalis.

5. Causa fiendi, seu motrix, a qua effectus pendet secundum fieri, et causa essendi, a qua effectus pendet secundum esse.

6. Causa universalis quae ad plures et dispares effectus sese extendit, et causa particularis quae tantum ad certum effectum ordinatur [100].

7. Causa naturalis, ad unum determinata, et causa libera.

8. Causa univoca in qua perfectio effectus secundum eamdem rationem habetur, et causa aequivoca in qua perfectio effectus eminenter (ergo et analogice) inest. Ita Deus causa aequivoca creaturae dicitur [101]; lumen externum est visualis sensationis causa aequivoca.

9. Causa per se quae proprie causa est et ut causa effectum attingit, et causa per accidens, cui accidit conjungi cum quodam effectu, sive id contingit ex parte causae, velut cum dico: medicus "cantat", sive ex parte effectus, velut cum quis "effodiendo sepulchrum" invenit thesaurum. Quo sensu fortuna vel casus dicuntur causae per accidens [102].