EXPLICATUR. 1. PONITUR QUAESTIO

Quodvis ens finitum est et determinate est hoc ens. Ratio invenitur in metaphysica compositione ex essentia et esse. Praeterea inconcusse constat dari mutationem, ens mutabile et mutans existere; quod et quaestiones agitat.

Quid est fieri, moveri aut mutari?

Idea quaedam mihi surgit in mente. Antequam eam in mente habui, eam non cogitavi. Nunc eam meditor. Cogitare et non cogitare, idem non est. Mutatio in me facta est; alius sum factus, mutatus sum.

Hoc fieri quidnam implicat? Primo, quod jam modo determinato existebam; dein, quod ulterius aliam et novam determinationem acquisivi; tandem, quod primum et secundum relationem dicunt ad me, ad idem "ego": "ego" in existentia persisto, sed aliter sum ante ac post mutationem [89]. Mutatio proinde duplicem involvit aspectum :esse idem et simul aliter ac antea [90].

Absonum esset hoc spatiali modo effingi. Unum sum ens, non duplex. Quando mutationem subeo, quando v. g. ideam efformo, in me aliqua pars non aufertur neque alia suppletur, dum caetera pars maneret intacta. Subjectum quod transmutatur non duabus ex partibus componitur, quarum altera servatur et altera destruitur ut alio elemento locum cedat: pars prior, quae maneret, totaliter mutationi extranea esset, sicut et altera, quia mutari non idem est ac destrui. Ergo totum mutatur subjectum et non solum pars, dum alia ex parte totum subjectum, et non solum pars, idem manet [91].

Quonam proinde modo mutatio est exprimenda? De ente agitur, praeter quod nihil est. Minus ac ens non datur neque proinde mutari potest. Quod si mutatio reperitur, ens mutatur, i. e. ens totum quodam sub respectu idem manet, dum quodam sub respectu aliter se habet ac antea [92].

Ergo mutatio non diversis partibus, diversis entibus constat, quae ad nutum transponi et commutari possint. Fieri habetur unius entis, in linea et directione determinata. Unumquodque punctum praecedenti cohaeret et absque illo dari nequit [93]. Mutatio, ut intelligatur, tota debet considerari, sicuti propositio, totaliter sumpta, sensum prae se fert et unicuique verbo quod continet significationem aequam et rectam assignat.

Exinde synthesis oritur seu complexio: momentum novum juxta praecedens non ponitur, nec momentum praeteritum juxta praesens servatur. Incrementum habetur, sed per fieri, per "assimilationem": elementum vetus quodam modo in momento novo reperitur, dum novum absque vetere nullum praebet sensum [94].

Haud sufficit quod res, immediate datae, describantur, nec satis est quod processus universalis mutationis indicetur. Factis problemata agitantur. Ratio enim rerum intelligibilitatem, legem absolutam inquirit, scil. omnia sub lumine "entis" considerat. Quomodo fieri explicatur? Quidnam ens "fiens" necessario et absolute implicat, ut simul sit "fiens" et "ens"?