ART. 2. DE NATURA PRAEDICATIONIS ENTIS. 2. THEORIA ANALOGIAE EXPONITUR

Analogia, secundum sensum vocis usualem, habitudinem inter duas vel plurimas res, aspectum quemdam communem ostendentes, significat [45]. S. Thomas ipse saepe declarat analogia "proportionem", scil. habitudinem seu convenientiam indicari [46].

In sensu philosophico thomistico, secundum analogiam praedicantur attributa, quae neque univoca neque aequivoca reputantur. "Media sunt inter univoca et aequivoca" [47]. Qua de ratione analoga dici possent univoca improprie dicta, vel etiam aequivoca improprie dicta [48].

Terminus vel conceptus univocus est qui dicitur de pluribus secundum rationem omnino eamdem. Univocus stricte eamdem habet significationem et in subjectis diversis omnino eamdem proprietatem designat.

V. gr. trianguli conceptus semper habet sensum et rationem objectivam perfecte eamdem, scil. proprietatem secundum quam talis forma geometrica est in subjecto. Ita adhuc animalitas eadem est in homine et in bruto considerata [49].

Terminus aequivocus (conceptus aequivocus sensu proprio nequit haberi) [50] est qui dicitur de pluribus secundum rationem omnino diversam, ita ut nihil habeant commune praeter vocabulum. V. gr. taurus et mons taurus, canis et constellatio canis [51].

Ergo terminus vel conceptus analogicus, cum mediet inter univocum et aequivocum, pluribus applicatur secundum rationem simul eandem et diversam [52].

Cum autem praedicatio secundum rationem simul eandem et diversam non semper eodem modo procedat, oportet diversae analogiae species referantur. Secundum S. Thomam, "convenientia secundum proportionem (i. e. analogiam) potest esse duplex...". Est enim 1° "convenientia... eo quod habent habitudinem ad invicem", vel 2° convenientia "attenditur duorum inter quae sit... similitudo duarum ad invicem proportionum..." [53]. Quamobrem duplex attenditur analogiae species:

1. analogia proportionis seu attributionis extrinsecae;

2. analogia proportionalitatis, quae subdividitur: est enim a) metaphorica seu improprie dicta, vel b) proprie dicta.

1. Analogia proportionis seu attributionis extrinsecae.

Habetur si pluribus idem nomen applicatur propter habitudinem ad unum principale, in quo tantum invenitur formaliter ratio analogata per nomen significata [54]. V. gr. homo proprie et formaliter est sanus; ratio vero sanitatis etiam refertur ad medicinam, ad urinam, ad colorem, ad diaetam, quia relationem habent ad sanitatem nempe sunt ejus causae vel signa.

Hic ergo ratio analogata non realiter multiplicatur, sed in uno tantum termino objective existit (et ideo S. Thomas hanc analogiam vocat "secundum intentionem - i. e. conceptum - et non secundum esse"). Attamen est quoddam fundamentum objectivum hujus analogiae, nempe respectus ad illam formam quae uni termino principali intrinsecus inest (et ideo haec analogia vocatur "proportionis extrinsecae") [55].

Subjectum cui ratio analogata realiter inest dicitur terminus principalis, princeps analogatum, vel analogum analogans; cetera subjecta sunt termini secundarii, analogata minora vel secundaria. Minora vero analogata definiri nequeunt nisi in definitione princeps analogatum addatur; recte ergo haec analogata appellantur dicta per prius et posterius.

"Hujusmodi autem attributio dupliciter fieri potest: aut ab uno, aut ad unum; si ab uno, aut secundum causalitatern efficientem, aut secundum causalitatem materialem large sumptam pro subjecto (nam secus non esset extrinseca); si ad unum, secundum causalitatem finalem, aut secundum causalitatem formalem extrinsecam seu exemplarem" [56].

Hujus praedicationis adhuc duplex est modus : 1º unius ad alterum, sicut ens de substantia et quantitate praedicatur; 2º duorum ad tertium vel multorum (i. e. plurium) ad unum, sicut ens de quantitate et de qualitate. Haec altera praedicatio tantum per respectum ad tertiam et principaliorem praedicationem fieri potest (nempe de substantia) et hanc praesupponit. Prior vero est immediata et nullam aliam praesupponit siquidem ipse terminus principalis directe consideratur [57].

II. Analogia proportionalitatis [58] metaphorica.

Praedicatio dicitur metaphorica, si ratio analogata, quae praedicato significatur, cuique subjecto revera inest ideoque realiter multiplicatur; sed in altero subjecto sensu proprio, dum in altero sensu tantum improprio (seu translato, seu figurato) habetur [59]. V. gr., dignitas regalis proprie in homine et figurate in leone habetur; quamobrem metaphorice dicimus leonem esse regem animalium.

In metaphora de facto inter subjecta diversa, relate ad rationem analogatam, essentialis interest differentia. In exemplo allato, leo realiter non est rex, cum regalitas (dignitas, auctoritas regalis) essentialiter supponit principium spirituale, quod leoni deest. Vox tamen "rex" non in sensu mere aequivoco adhibetur: ut extensio conceptus regalitatis ad leonem ratione confirmetur, similitudo accidentalis inter activitatem quandam hominis et leonis proponitur [60]. Cum autem differentia persistat essentialis, verbo in utroque casu sensum inesse proprium auf essentialem dici nequit: vox altero in casu sensu proprio, altera in attributione sensu improprio seu figurato profertur. Una et eadem vox non exprimit unam eamdemque subjectorum essentiam, sed similitudinem accidentalem quae recte proportionalitate enuntiatur. Autumari nequit : homo = rex = leo; sed proportionalitas ponitur: (homo/dignitas regalis) = (leo/dignitas regalis): homo et leo ambo relationem, habitudinem dicunt ad regalitatem.

Proinde sensus, etsi non essentialiter idem est, quodam tamen modo -accidentali nempe - idem potest praedicari. Habetur ergo idem proportionale sed accidentale.

Eo ipso metaphora (sicut analogia attributionis) et terminum principalem et terminos secundarios complectitur, quia per prius ratio tribuitur cui "proprie" inest, et per posterius subjecto cui "figurative" inest: sensus enim figuratus non nisi per respectum ad proprium sensum intelligitur ideoque eum logice praesupponit [61].

III. Analogia proportionalitatis proprie dicta [62].

Praedicatio est secundum analogiam proprie dictam, si ratio analogata unicuique subjecto intrinsece et proprie inest. V. g. sensatio et intellectus vere et proprie sunt "cognitiones", scil. visus est ad corpus sicut intellectus ad animam [63]. Secundum S. Thomam, etiam notio entis proprie sed proportionaliter omnibus rebus realiter inest [64].

Quo proinde in casu ratio analogata realiter multiplicatur et in unoquoque subjecto vere invenitur (ita haec analogia differt ab analogia attributionis extrinsecae). Praeterea quoad hanc rationem analogatam, inter diversa subjecta quaedam reperitur identitas essentialis, ita ut unicuique sensu proprio applicetur (tali modo haec analogia a metaphora discrepat). Quae tamen identitas non est talis quae efficiat ut conceptus secundum rationem omnino eandem, i. e. secundum identitatem absolutam applicetur (et ita haec analogia ab univocitate discernitur). Consequitur, hic non agi nisi de identitate relativa aut proportionali, quae nempe sicut et metaphora optime proportionalitate convertitur. V. g., (visus/corpus) = (intellectus/anima), haec identitas relationum vel identitas relativa seu proportionalis sinit vocem "cognitionem" in utroque casu sensu proprio gaudere. Item identitas proportionalis Petri et Pauli relate ad esse, efficit ut uterque sensu proprio "ens" nominetur.

Analogia proprie dicta, praedicationem proportionalem flagitans, in subjectis quandam diversitatem seu inaequalitatem perfectionis praedicatae supponit [65]. Quo sensu hujus perfectionis "gradus" seu modi adesse dicuntur. Dum ergo univocitas perfectionem prorsus eandem multiplicari postulat [66], analogia proprie dicta eandem perfectionem secundum plures modos determinatos ac distinctos multiplicari affirmat [67]. Tali inaequalitate admissa, patet etiam huic analogiae speciei (sicut jam analogiae attributionis extrinsecae et metaphorae, sed alio in sensu) praedicationem secundum prius et posterius inhaerere [68].

Etenim, uti jam diximus, multiplicitas et finitudo connectuntur. Omne autem finitum intelligitur ratione saltem implicite habita de alterius finiti possibilitate, et proinde relate ad aliud finitum. Finitum exinde non potest intelligi quin referatur ad "ordinem", scil. ad pluralitatem, cujus termini ad invicem habitudinem dicunt in linea perfectionis cujus sunt participes. Si autem participatio ejusdem perfectionis modis diversis verificatur, uti in analogia, perfectio, cujus diversa cum plenitudine participes fiunt termini, alio termino "per prius", alio vero "per posterius" assignari debet. Analogia proprie dicta implicat "attributionem" seu "proportionem" unius termini ad alium. Quae autem attributio, cum procedat ex inaequalitate perfectionis qua termini formaliter constituuntur, his terminis non ab extrinseco accedit sed eis vere "inest" et fit intrinseca.

Atqui omnis ordo principium ordinationis supponit. Omnis conceptus analogicus, ordinem plurimorum terminorum in eadem linea perfectionis significans, in hac linea principium ordinationis postulat. Quare jure merito asserit S. Thomas: "In omnibus nominibus quae de pluribus analogice dicuntur, necesse est quod omnia dicantur per respectum ad unum" [69]. Cujus respectus ad unum necessitas, quae manifesta est in analogia proportionis extrinsecae et in metaphora, aeque conspicua est in analogia proprie dicta, quam exinde etiam secundum principalem et secundarios terminos dicimus [70].

Quae autem omnia in conceptu analogico secundum analogiam proprie dictam non nisi modo confuso implicantur. Conceptus ille analogus jam intelligitur, si modo hoc confuso pluribus sensu proprio sed modis diversis applicari putatur. Tali vero modo problema objicitur: intellectus, hac indeterminatione non contentus, naturaliter eo adducitur ut modo magis accurato quaerat qualis sit hic terminorum inaequalium ordo, quidnam sit principium ordinationis. Intellectus irrequietus manet donec intrinsecas determinet proportiones (quae terminos constituunt et inter se ordinant), scil. donec attributionem intrinsecam, in analogia proportionalitatis proprie dicta retonditam, enodet.

Conceptus analogicus, ponens quaestionem, indole dynamica praeditur: eo pertinet ut enucleetur et sub lumine pleniori evolvetur. Inde a primordio sensus confuse intelligitur et applicatio ut proportionaliter facienda concipitur. Quo momento cognitionis inexplicitae haud definitur quaenam adamussim sit proportionalitas et termini designantur quin habitudines exponantur. Dynamismus autem hujus activitatis intellectualis actionem non desinit donec, praefinitis proportionibus intrinsecis terminorum quos congessit conceptus analogus, constituatur quinam sint termini secundarii et quidnam principium ordinis primarium. Termini secundarii formaliter ut elementa hujus ordinis, scil. in quantum perfectionis consideratae sunt participes, adaequate non ante definiuntur quam per habitudinem essentialem ad terminum primarium declarentur.

Ergo momento cognitionis perfectae terminus praecipuus seu principium ordinis necessario in definitionem terminorum secundariorum ingreditur.

CONCLUSIO

Inde ab aequivocatione usque ad univocationem disponuntur gradus analogiae plures. Analogia attributionis extrinseca magis appropinquat puram aequivocationem; metaphora jam magis discedit ab aequivocatione; adhuc magis ab ista discedit analogia proprie dicta; ita ad univocitatem accedimus secundum quam omnino identice pluribus tribuitur idem praedicatum.

Omnis vero praedicationis fundamentum est analogia proportionalitatis proprie dicta, quia ita praedicatur ens, atque ens objectum formale intellectus dicendum est.

Quare haec praesertim explananda. Antequam vero quid sit in seipsa accuratius describatur, summatim notemus in quibus assimiletur ceteris et in quibus a ceteris distinguenda sit.

I. Distinguitur:

a) ab aequivocatione, nam ratio analogata sumitur in unico sensu;

b) ab analogia attributionis extrinsecae, nam est secundum esse, scil. ratio analogata realiter subjectis inest;

c) a metaphora, nam ratio analogata proprie subjectis inest;

d) ab univocatione, nam ratio analogata proportionaliter multis applicatur.

2. Similis est:

a) analogiae attributionis (et metaphorae), nam est secundum prius et posterius;

b) metaphorae, nam proportionaliter de multis praedicatur;

c) univocationi, nam proprie subjectis inest.