|
Analogia, secundum sensum vocis usualem, habitudinem inter duas vel
plurimas res, aspectum quemdam communem ostendentes, significat
[45]. S. Thomas ipse saepe declarat analogia
"proportionem", scil. habitudinem seu convenientiam indicari
[46].
In sensu philosophico thomistico, secundum analogiam praedicantur
attributa, quae neque univoca neque aequivoca reputantur. "Media
sunt inter univoca et aequivoca" [47]. Qua de ratione analoga
dici possent univoca improprie dicta, vel etiam aequivoca improprie
dicta [48].
|
Terminus vel conceptus univocus est qui dicitur de pluribus secundum
rationem omnino eamdem. Univocus stricte eamdem habet significationem
et in subjectis diversis omnino eamdem proprietatem designat.
V. gr. trianguli conceptus semper habet sensum et rationem objectivam
perfecte eamdem, scil. proprietatem secundum quam talis forma
geometrica est in subjecto. Ita adhuc animalitas eadem est in homine
et in bruto considerata [49].
Terminus aequivocus (conceptus aequivocus sensu proprio nequit
haberi) [50] est qui dicitur de pluribus secundum rationem omnino
diversam, ita ut nihil habeant commune praeter vocabulum. V. gr.
taurus et mons taurus, canis et constellatio canis [51].
|
|
Ergo terminus vel conceptus analogicus, cum mediet inter univocum et
aequivocum, pluribus applicatur secundum rationem simul eandem et
diversam [52].
Cum autem praedicatio secundum rationem simul eandem et diversam non
semper eodem modo procedat, oportet diversae analogiae species
referantur. Secundum S. Thomam, "convenientia secundum
proportionem (i. e. analogiam) potest esse duplex...". Est
enim 1° "convenientia... eo quod habent habitudinem ad invicem",
vel 2° convenientia "attenditur duorum inter quae sit...
similitudo duarum ad invicem proportionum..." [53].
Quamobrem duplex attenditur analogiae species:
|
1. analogia proportionis seu attributionis extrinsecae;
2. analogia proportionalitatis, quae subdividitur: est enim a)
metaphorica seu improprie dicta, vel b) proprie dicta.
|
|
1. Analogia proportionis seu attributionis extrinsecae.
Habetur si pluribus idem nomen applicatur propter habitudinem ad unum
principale, in quo tantum invenitur formaliter ratio analogata per
nomen significata [54]. V. gr. homo proprie et formaliter est
sanus; ratio vero sanitatis etiam refertur ad medicinam, ad urinam,
ad colorem, ad diaetam, quia relationem habent ad sanitatem nempe sunt
ejus causae vel signa.
Hic ergo ratio analogata non realiter multiplicatur, sed in uno tantum
termino objective existit (et ideo S. Thomas hanc analogiam vocat
"secundum intentionem - i. e. conceptum - et non secundum
esse"). Attamen est quoddam fundamentum objectivum hujus analogiae,
nempe respectus ad illam formam quae uni termino principali intrinsecus
inest (et ideo haec analogia vocatur "proportionis extrinsecae")
[55].
Subjectum cui ratio analogata realiter inest dicitur terminus
principalis, princeps analogatum, vel analogum analogans; cetera
subjecta sunt termini secundarii, analogata minora vel secundaria.
Minora vero analogata definiri nequeunt nisi in definitione princeps
analogatum addatur; recte ergo haec analogata appellantur dicta per
prius et posterius.
"Hujusmodi autem attributio dupliciter fieri potest: aut ab uno, aut
ad unum; si ab uno, aut secundum causalitatern efficientem, aut
secundum causalitatem materialem large sumptam pro subjecto (nam secus
non esset extrinseca); si ad unum, secundum causalitatem finalem,
aut secundum causalitatem formalem extrinsecam seu exemplarem"
[56].
Hujus praedicationis adhuc duplex est modus : 1º unius ad alterum,
sicut ens de substantia et quantitate praedicatur; 2º duorum ad
tertium vel multorum (i. e. plurium) ad unum, sicut ens de
quantitate et de qualitate. Haec altera praedicatio tantum per
respectum ad tertiam et principaliorem praedicationem fieri potest
(nempe de substantia) et hanc praesupponit. Prior vero est immediata
et nullam aliam praesupponit siquidem ipse terminus principalis directe
consideratur [57].
II. Analogia proportionalitatis [58] metaphorica.
Praedicatio dicitur metaphorica, si ratio analogata, quae praedicato
significatur, cuique subjecto revera inest ideoque realiter
multiplicatur; sed in altero subjecto sensu proprio, dum in altero
sensu tantum improprio (seu translato, seu figurato) habetur
[59]. V. gr., dignitas regalis proprie in homine et figurate
in leone habetur; quamobrem metaphorice dicimus leonem esse regem
animalium.
In metaphora de facto inter subjecta diversa, relate ad rationem
analogatam, essentialis interest differentia. In exemplo allato, leo
realiter non est rex, cum regalitas (dignitas, auctoritas regalis)
essentialiter supponit principium spirituale, quod leoni deest. Vox
tamen "rex" non in sensu mere aequivoco adhibetur: ut extensio
conceptus regalitatis ad leonem ratione confirmetur, similitudo
accidentalis inter activitatem quandam hominis et leonis proponitur
[60]. Cum autem differentia persistat essentialis, verbo in
utroque casu sensum inesse proprium auf essentialem dici nequit: vox
altero in casu sensu proprio, altera in attributione sensu improprio
seu figurato profertur. Una et eadem vox non exprimit unam eamdemque
subjectorum essentiam, sed similitudinem accidentalem quae recte
proportionalitate enuntiatur. Autumari nequit : homo = rex = leo;
sed proportionalitas ponitur: (homo/dignitas regalis) =
(leo/dignitas regalis): homo et leo ambo relationem, habitudinem
dicunt ad regalitatem.
Proinde sensus, etsi non essentialiter idem est, quodam tamen modo
-accidentali nempe - idem potest praedicari. Habetur ergo idem
proportionale sed accidentale.
Eo ipso metaphora (sicut analogia attributionis) et terminum
principalem et terminos secundarios complectitur, quia per prius ratio
tribuitur cui "proprie" inest, et per posterius subjecto cui
"figurative" inest: sensus enim figuratus non nisi per respectum ad
proprium sensum intelligitur ideoque eum logice praesupponit
[61].
III. Analogia proportionalitatis proprie dicta [62].
Praedicatio est secundum analogiam proprie dictam, si ratio analogata
unicuique subjecto intrinsece et proprie inest. V. g. sensatio et
intellectus vere et proprie sunt "cognitiones", scil. visus est ad
corpus sicut intellectus ad animam [63]. Secundum S. Thomam,
etiam notio entis proprie sed proportionaliter omnibus rebus realiter
inest [64].
Quo proinde in casu ratio analogata realiter multiplicatur et in
unoquoque subjecto vere invenitur (ita haec analogia differt ab
analogia attributionis extrinsecae). Praeterea quoad hanc rationem
analogatam, inter diversa subjecta quaedam reperitur identitas
essentialis, ita ut unicuique sensu proprio applicetur (tali modo haec
analogia a metaphora discrepat). Quae tamen identitas non est talis
quae efficiat ut conceptus secundum rationem omnino eandem, i. e.
secundum identitatem absolutam applicetur (et ita haec analogia ab
univocitate discernitur). Consequitur, hic non agi nisi de
identitate relativa aut proportionali, quae nempe sicut et metaphora
optime proportionalitate convertitur. V. g., (visus/corpus) =
(intellectus/anima), haec identitas relationum vel identitas
relativa seu proportionalis sinit vocem "cognitionem" in utroque casu
sensu proprio gaudere. Item identitas proportionalis Petri et Pauli
relate ad esse, efficit ut uterque sensu proprio "ens" nominetur.
Analogia proprie dicta, praedicationem proportionalem flagitans, in
subjectis quandam diversitatem seu inaequalitatem perfectionis
praedicatae supponit [65]. Quo sensu hujus perfectionis
"gradus" seu modi adesse dicuntur. Dum ergo univocitas perfectionem
prorsus eandem multiplicari postulat [66], analogia proprie dicta
eandem perfectionem secundum plures modos determinatos ac distinctos
multiplicari affirmat [67]. Tali inaequalitate admissa, patet
etiam huic analogiae speciei (sicut jam analogiae attributionis
extrinsecae et metaphorae, sed alio in sensu) praedicationem secundum
prius et posterius inhaerere [68].
Etenim, uti jam diximus, multiplicitas et finitudo connectuntur.
Omne autem finitum intelligitur ratione saltem implicite habita de
alterius finiti possibilitate, et proinde relate ad aliud finitum.
Finitum exinde non potest intelligi quin referatur ad "ordinem",
scil. ad pluralitatem, cujus termini ad invicem habitudinem dicunt in
linea perfectionis cujus sunt participes. Si autem participatio
ejusdem perfectionis modis diversis verificatur, uti in analogia,
perfectio, cujus diversa cum plenitudine participes fiunt termini,
alio termino "per prius", alio vero "per posterius" assignari
debet. Analogia proprie dicta implicat "attributionem" seu
"proportionem" unius termini ad alium. Quae autem attributio, cum
procedat ex inaequalitate perfectionis qua termini formaliter
constituuntur, his terminis non ab extrinseco accedit sed eis vere
"inest" et fit intrinseca.
Atqui omnis ordo principium ordinationis supponit. Omnis conceptus
analogicus, ordinem plurimorum terminorum in eadem linea perfectionis
significans, in hac linea principium ordinationis postulat. Quare
jure merito asserit S. Thomas: "In omnibus nominibus quae de
pluribus analogice dicuntur, necesse est quod omnia dicantur per
respectum ad unum" [69]. Cujus respectus ad unum necessitas,
quae manifesta est in analogia proportionis extrinsecae et in
metaphora, aeque conspicua est in analogia proprie dicta, quam exinde
etiam secundum principalem et secundarios terminos dicimus [70].
Quae autem omnia in conceptu analogico secundum analogiam proprie
dictam non nisi modo confuso implicantur. Conceptus ille analogus jam
intelligitur, si modo hoc confuso pluribus sensu proprio sed modis
diversis applicari putatur. Tali vero modo problema objicitur:
intellectus, hac indeterminatione non contentus, naturaliter eo
adducitur ut modo magis accurato quaerat qualis sit hic terminorum
inaequalium ordo, quidnam sit principium ordinationis. Intellectus
irrequietus manet donec intrinsecas determinet proportiones (quae
terminos constituunt et inter se ordinant), scil. donec attributionem
intrinsecam, in analogia proportionalitatis proprie dicta retonditam,
enodet.
Conceptus analogicus, ponens quaestionem, indole dynamica praeditur:
eo pertinet ut enucleetur et sub lumine pleniori evolvetur. Inde a
primordio sensus confuse intelligitur et applicatio ut proportionaliter
facienda concipitur. Quo momento cognitionis inexplicitae haud
definitur quaenam adamussim sit proportionalitas et termini designantur
quin habitudines exponantur. Dynamismus autem hujus activitatis
intellectualis actionem non desinit donec, praefinitis proportionibus
intrinsecis terminorum quos congessit conceptus analogus, constituatur
quinam sint termini secundarii et quidnam principium ordinis primarium.
Termini secundarii formaliter ut elementa hujus ordinis, scil. in
quantum perfectionis consideratae sunt participes, adaequate non ante
definiuntur quam per habitudinem essentialem ad terminum primarium
declarentur.
Ergo momento cognitionis perfectae terminus praecipuus seu principium
ordinis necessario in definitionem terminorum secundariorum ingreditur.
Inde ab aequivocatione usque ad univocationem disponuntur gradus
analogiae plures. Analogia attributionis extrinseca magis appropinquat
puram aequivocationem; metaphora jam magis discedit ab aequivocatione;
adhuc magis ab ista discedit analogia proprie dicta; ita ad
univocitatem accedimus secundum quam omnino identice pluribus tribuitur
idem praedicatum.
Omnis vero praedicationis fundamentum est analogia proportionalitatis
proprie dicta, quia ita praedicatur ens, atque ens objectum formale
intellectus dicendum est.
Quare haec praesertim explananda. Antequam vero quid sit in seipsa
accuratius describatur, summatim notemus in quibus assimiletur ceteris
et in quibus a ceteris distinguenda sit.
I. Distinguitur:
|
a) ab aequivocatione, nam ratio analogata sumitur in unico sensu;
b) ab analogia attributionis extrinsecae, nam est secundum esse,
scil. ratio analogata realiter subjectis inest;
c) a metaphora, nam ratio analogata proprie subjectis inest;
d) ab univocatione, nam ratio analogata proportionaliter multis
applicatur.
|
|
2. Similis est:
|
a) analogiae attributionis (et metaphorae), nam est secundum prius
et posterius;
b) metaphorae, nam proportionaliter de multis praedicatur;
c) univocationi, nam proprie subjectis inest.
|
|
|
|