2. DIVISIO QUALITATIS

Quatuor qualitatum species, et quidem bimembres, enumerant Aristoteles et scholastici [150].

1º facultatem (seu potentiam) et impotentiam (dínamis fisiké kai adinamía).

2° habitum et dispositionem (exis kai diatesis).

3° passionem et patibilem qualitatem (poiotes patetiké kai patos).

4° formam et figuram (skema kai morfé).

N. 1. POTENTIA ET IMPOTENTIA

Thesis. In ente finito potentiae activae seu facultates a substantia realiter distinguendae sunt [151].

A. Quid sint potentia et impotentia.

Potentia, scil. activa, est facultas operativa; est qualitas accidentalis qua substantia proxime "apta" fit ad agendum. Quare non est id quod agit seu ipsum agens, sed accidentale principium quo agens agit; v. gr. intellectus, voluntas, vires corporales, etc. [152].

Impotentia hic nullatenus potentiae negationem significat, sed est potentia remissior et minus firma ad operandum.

B. Realitas facultatum probatur.

Substantia entis finiti non est suum agere, siquidem non est suum esse, ut supra ostensum est [153]. Quare activitate sua ens finitum acquirit actus a substantia distinctos.

Qui actus accidentales seu actiones si immediate substantiam qua talem afficerent, jam non essent accidentales; etenim ipsa substantia immediate in seipsa determinata illis mutaretur atque esset suum agere, quod jam exclusum est.

Ergo actio non ipsam substantiam immediate afficit, sed quamdam potentiam operativam seu facultatem.

Ergo in ipso ordine accidentali distinguendum est inter potentiam et actum; atque substantia finita est principium suae actionis per facultates accidentales quae naturaliter et necessario ex ea dimanant [154].

C. Quomodo facultates distinctae agnoscantur.

Omnis motus qua talis realem ex actu et potentia compositionem involvit. Ergo quo ampliores enti insunt evolutionis modi, eo magis componitur ejus structura atque numerosiores sunt ejus activae potentiae seu facultates [155].

Quae ut distinctae agnoscuntur per objectum formale actuum earum. Potentia enim, qua talis, ad actum ordinatur. Unde oportet rationem potentiae accipi ex actu ad quem ordinatur, et per consequens oportet quod ratio potentiae diversificetur, ut diversificetur ratio actus. Ratio autem actus diversificatur secundum diversam rationem objecti formalis. lta voluntas et intellectus distinctae facultates dicuntur quia eorum actus specifice seu secundum formale objectum (ens et bonum in communi) diversificantur [156].

N. 2. HABITUS ET DISPOSITIO

A. HABITUS.

I. Quid sit habitus.

Habitus (ab habendo dicitur) in lato sensu est ipsa possessio cujusdam rei, vel cujusdam formae sive substantialis sive accidentalis atque sic in genere privationi opponitur.

Habitus in strictiore sensu est:

1. ultimum praedicamentum, i. e. status qui ex adjacentia quarumdam rerum (e. gr. vestium, ornamentorum, armorum) resultat in corpore ("esse" vestitum, ornatum, armatum);

2. quaedam species secundi praedicamenti (scil. qualitatis), et in hoc sensu nunc sumatur.

Habitus, ut species qualitatis, est accidens, quo ens stabili modo modificatur ut bene vel male se habeat in ordine ad finem.

Entia finita enim, ratione substantiae, sunt bona secundum quid, atque in finem ut in suum simpliciter bonum active tendunt. Sunt autem relate ad multa, imo ad contraria, in potentia; sicut intellectus tum in veritatem cum in errorem, et voluntas tum in bonum cum in malum flecti possunt. Nunc autem habitus, stabilem determinationem in subjectum constituentes, in talem vel talem sensum illud inclinant.

Ex quibus patet, tantummodo spirituales facultates, voluntatem et intellectum, et sensitivae prout ex imperio rationis operentur [157], habitus accipere posse, cum illae solae non ad unum determinentur.

II. Species habituum.

Habitus, quatenus immediate facultates perficiunt atque proximis operationis principiis insunt, vocantur operativi. Qui diversimode dividuntur:

a) in bonos (seu virtutes) et malos (seu vitia), prout facultates in ordine ad finem subjecti bene vel male disponunt;

b) ratione originis, in acquisitos, uti, v. gr., virtutes morales naturales, et innatos, uti, v. gr., synderesis;

c) ratione facultatis cui insunt, in cognoscitivos et appetitivos;

d) ratione operationis et finis, in speculativos et practicos, prout in cognitione veritatis sistunt, vel ulterius ad operationem tendunt.

NOTETUR inter facultatem et habitum operativum distinctio. Facultate ens substantiale fit aptum ad agendum; habitu hoc idem ens, jam aptum ad agendum, quoad facultatem disponitur ut bene vel male agat.

III. De habituum productione, augmento, corruptione et diminutione.

a. De habituum productione.

Habitus naturales vel sunt innati, ut intellectus principiorum et synderesis, vel iteratione actuum acquiruntur, ut virtutes morales naturales et scientia.

b. De habituum augmento.

Augentur eadem causa, qua primo producuntur. Quomodo vero illud augmentum concipi possit, inter auctores disputatur.

1. Secundum quosdam, habitus augentur quasi quantitative, per additionem entitatis ad entitatem. Sed "non potest intelligi additio unius ad alterum, nisi praeintellecta dualitate. Dualitas autem in formis unius speciei non potest intelligi nisi per alietatem subjecti. Formae enim unius speciei non diversificantur numero nisi per subjectum"[158].

2. Secundum alios [159], habitus non augentur essentialiter sed inquantum radicantur fortius in subjecto, vel inquantum ferventius vel intentius operantur. Ita tarnen nihil explicatur. Idem enim est qualitatem aliquam augeri, atque subjectum magis participare qualitatem; atque "ex hoc ipso quod subjectum magis participat qualitatem, vehementius operatur, quia unumquodque agit in quantum est actu; unde quod magis est reductum in actum, perfectius agit" [160]. Exinde qualitatem non essentialiter augeri et tamen in subjecto fortius radicari vel subjectum ferventius operari, est contradictio in terminis.

Revera, ait S. Thomas, errantes de qualitatibus loquuntur ac si essent substantiae. Quia augmentum corporis fit per additionem substantiae ad substantiam, quidam aestimaverunt qualitatis augmentum eodem modo fieri. Vel alii illud augmentum explicant quasi qualitas esset substantia aliam substantiam magis minusve compenetrans [161]: "sicut si diabolus possideret hominem, et diceretur possessio augeri non quia augeretur ipse possidens, sed quia magis occuparet possessum et intimius in eo suam explicaret potentiam" [162].

3. Ideoque aliter dicendum. Imprimis autem distinguatur.

1º quidam habitus per additionem augeri possunt, dum extenduntur ad quaedam objecta ad quae prius se non extendebant, et sic augetur scientia geometriae in eo qui de novo incipit scire aliquas conclusiones quas prius nesciebat [163].

2º quidam habitus, ad eadem objecta respicientes, adhuc augeri possunt, sicut cum scientia fit clarior, vel virtus fortior. Tunc augetur per hoc quod subjectum magis ac magis participat habitum, id est secundum quod subjectum magis reducitur in actum illius habitus, ac magis subditur illi.

Hic quaedam attendenda sunt.

Tale augmentum non in omnibus formis contingit, propter duo. Primo quidem ex ipsa ratione cujusdam formae, quia scilicet haec forma est de se aliquid indivisibile; ita numerus vel rei figura, (v. gr. sphaerica vel cubica). Alio modo ex comparatione formae ad subjectum, quia inhaeret ei modo indivisibili. Ita forma substantialis non recipit magis et minus, quia dat esse substantiale quod est uno modo; ubi enim alia est forma substantialis, alia est res. Quapropter etiam quae "per modum substantiae" concipiuntur, v. gr. qualitates in abstracto signatae, ut albedo, nec augentur nec minuuntur; non enim dicitur albedo magis et minus, sed album.

Habitus autem neque sunt de se indivisibiles, neque modo indivisibili inhaerent. Subjectum est in potentia ad habitus qui sunt accidentales ejus actus; non necessario semper ex toto in actum transit, atque quo magis in actum eorum habituum per actionem agentis eos causantis reducitur, habitus in subjecto fortius radicantur et essentialiter (quoad entitatem) intenduntur [164].

c. De habituum corruptione.

Habitus naturales acquisiti quidam corrumpi possunt per accidens, scil. ratione subjecti corruptibilis cui insunt - (contra vero, habitus primorum principiorum, cum sit perfecte in incorruptibili subjecto, corrumpi nequit); alii tum per accidens, tum etiam per se, si habent contrarium, scil. per contrariorum actuum exercitium, vel etiam per solam cessationem ab opere [165].

d. De habituum diminutione.

"Habitus dupliciter diminuuntur, sicut et augentur, ut ex supra dictis patet. Et sicut ex eadem causa augentur, ex qua generantur, ita ex eadem causa diminuuntur, ex qua corrumpuntur. Nam diminutio habitus est quaedam via ad corruptionem, sicut e converso generatio habitus est quoddam fundamentum augmenti ipsius" [166].

NOTA De habitu supernaturali.

Theologi notionem habitus adhibent, qua ordo gratiae in creaturis intelligatur. Praeter naturales, etiam supernaturales habitus, semper bonos, uti patet, admittunt.

Imprimis habitus entitativus et habitus operativi sedulo distinguantur.

Sane, omnis habitus quemdam ordinem ad finem, et proinde ad operationem qua attingi valet finis, includit; quo latiore sensu omnes habitus sunt operativi. Attamen S. Thomas praeter habitus qui immediate facultatem perficiunt, quique (cum proximo operationis principio insint) strictiore sensu operativi dicuntur, quemdam supernaturalem habitum, scil. gratiam sanctificantem, agnoscit qui naturam ipsam immediate afficit. Gratia enim sanctificans humanam substantiam immediate secundum se, i. e. secundum suam naturam in ordine ad supernaturalem finem bene disponit.

Dicitur gratia sanctificans habitus entitativus: entitativus enim est, quatenus per illam gratiam natura humana quoad totam suam realitatem, seu entitatem, elevatur ad vitam supernaturalem; habitus tamen est, quia substantiam immediate afficit quin transformationem substantialem producat (eadem enim manet natura humana), proindeque accidentale principium dicitur.

Praeter habitum entitativum sunt supernaturales habitus operativi qui, facultates intellectus et voluntatis afficientes, eas disponunt ad operandum secundum quod convenit naturae divinae, cui per gratiam sanctificantem communicamus.

Qui habitus operativi ordinis supernaturalis sunt praeprimis virtutes theologales, quae sunt ad gratiam sanctificantem sicut facultates ad naturam; nam intellectum et voluntatem elevant, ut haec apta sint ad actus supernaturales eliciendos.

Praeterea sunt virtutes morales supernaturales et dona Spiritus Sancti, qui intellectum et voluntatem (ad supernaturaliter agendum jam idonee instructos per virtutes theologales) diversimode disponunt in ordine ad finem supernaturalem consequendum.

Inter habitus naturales et supernaturales habitus omnes hoc magnum intercedit discrimen, quod priores ex natura dimanant vel actibus acquiruntur, cum ultimi, eo quod supernaturales sint, quoad productionem et augmentum nonnisi divinitus infusi esse possint [167]. Eadem ratione habitus supernaturales "nullam habent possibilem causam diminutionis, sed tantum totalis corruptionis, videlicet mortale peccatum vel directe vel indirecte ipsis oppositum atque contrarium" [168].

B. DISPOSITIO.

Dispositio (a disponendo) dicitur

1º situs (nonum praedicamentum), seu accidens dispositivum partium in loco;

2° figura, seu ordo partium in seipsis;

3º habitus, ut est species qualitatis;

4° species secundi praedicamenti, ab habitu distincta, scil. accidens "facile mobile" quo ens modificatur ut bene vel male se habeat in ordine ad finem. Opponitur ergo habitui, qui est difficile mobilis, quatenus natura sua facile mobilis est [169].

N. 3. PASSIBILIS QUALITAS ET PASSIO

In sensibili vita tantum habentur.

A. PASSIO dicitur:

1º quaecumque proprietas distincta ab essentia;

2º speciale praedicamentum quod actioni opponitur;

3º qualitas secundum quam fit sensibilis alteratio, sive quia causat talem alterationum, ut dulce et amarum, sive quia ex illa causatur ut pallor in vultu, aut rubor.

In quo ultimo sensu nunc sumitur atque sub hac qualitate "comprehenduntur lux, color, odor, sapor et qualitates tangibiles, scil. calor et frigus, humiditas et siccitas, et si quae sunt aliae qualitates quae sunt objecta sensuum" [170].

B. PASSIBILIS QUALITAS idem est ac passio, sed prout ex stabili et diuturna alteratione oritur.

N. 4. FIGURA ET FORMA

A. FIGURA dicitur

1º imago aut signum alicujus;

2º qualitas quae naturaliter ex quantitatis terminatione resultat.

In quo altero sensu hic sumitur atque sub hac qualitate comprehenduntur figurae animalium, figurae rerum naturalium (ita conformatio crystallorum) atque illae de quibus agit geometria [171].

B. FORMA dicitur

1° quicumque actus;

2º qualitas, seu "dispositio quam artificialiter habent partes quantitativae in ordine ad se" [172].

In quo altero sensu hic sumitur, atque "sub forma ergo continentur qualitates constitutivae artefactorum, ut turris, navis, domus et similes" [173].

Verum "figura" et "forma" saepe inter se confunduntur, atque saepe tum figura proprie dicta cum forma simpliciter figura vocantur.