|
Mundus, cum sit complexio ordinata, multis constat entibus quae omnia
sunt activa. Intelligi nequit, nisi coordinatio et subordinatio
causarum agnoscantur.
1. Imprimis elucet actionum coordinatio. Duo equi, plaustrum
trahunt: alteruter obtenti effectus partim dicitur causa, uterque
simul causa totalis. Revera uterque est causa totalis, saltem hoc in
sensu quod trahere possit etiam si alter desinat; nec operatio unius ab
activitate alterius pendet [81]. Ambo autem, etsi propriam
trahunt partem, simul conatus coadunare debent ut plaustrum, cujus
partes inter se cohaerent, trahant. Ergo causae ambae simul et
ordinate conferant operam et activitates congerant oportet. Entia
materialia, cum in spatio extendantur et quantitative possint dividi,
actionem causarum coordinatarum subire possunt.
2. Coordinatio vero nonnunquam cum subordinatione conjungitur. V.
g., nautae navi vehuntur, navis mari sustinetur, mare in terra
innititur. In casu coordinatio habetur, cum singulae causae proprium
consequantur effectum, quem aliae causae non producant, et omnium
actiones conjungi debeant ut effectus completus obtineatur. Praeterea
et subordinatio habetur, quia quaeque causa agendo actioni causae
praecedentis subest, ita ut, hac altera deficiente, et illa cadat.
Quae autem omnia de omnibus causis materialibus valent, cum entia
materialia, in quantum surrt passiva, agere nequeant quin ab aliis
impellantur. Actio materialis semper subordinationem causarum
materialium includit.
Dependentia haec essentialis subordinationi accidentali intermiscenda
non venit.
Qui ambulationem conficit, vivit; quae autem vita ei ab aliis est
data; ergo ambulatio actualis a parentibus et proavis ambulatoris
pendet. Nil tamen impedit quominus ambulatio sine actuali parentum
interventu instituatur, cum influxus, quem parentes antea in
ambulatorem exercuerunt, sit peractus et non debeat renovari ut
ambulatio possibilis exstet. Qui influxus, respectu ambulationis,
"accidentalis" est dicendus. E contra causae, si "essentialiter"
subordinantur, activitatem ita subordinatam prae se ferunt ut actio
unius causae alteri influat in quantum haec altera agit, scil. in
quantum formaliter ut causa efficiens debet considerari. Ita effectus
ultimus et completus causarum essentialiter subordinatarum, a
cooperatione actuali totius causarum seriei absque ulla exceptione
pendet.
Ita scholastica effata sequentia intelliguntur:
1. Duae causae totales ejusdem ordinis eumdem numero effectum
producere nequeunt.
Etenim "ab agente perfecto patiens ducitur in actum perfectum, quo
habito, non remanet in potentia ad suscipiendum aliquid plus"
[82].
Quod si ergo ad effectum obtinendum simul operentur, proprie non sunt
duae causae totales. Exinde distinguendae sunt causa totalis, quae
per se sola producit effectum, et causa partialis, quae, aliis
adjuvantibus, effectum producit. Quamobrem causa partialis est causa
insufficiens, quia alia causa indiget ad suum effectum obtinendum.
Sed duplici in sensu causa dici potest partialis
1º quatenus partem considerati effectus totam producit. Revera
melius tunc vocatur hujus partis causa totalis. Actualis habetur tunc
causarum coordinatio (ita ut simul sint et simul operentur), sed est
coordinatio accidentalis relate ad ipsam operationem uniuscujusque
causae cooperantis, quia in hanc operationem formaliter non influit.
2º quatenus totum effectum partim producit: ne partem quidem
considerati effectus per se sola producit, cum in ipsa sua efficientia
essentialiter alterius causae efficientiae subordinetur. Quo in casu
cooperatio causarum actualis per se requiritur: causae simul sunt et
simul operantur; atque earum connexio est essentialis, quia
subordinatio seu influxus unius in aliam habetur formaliter quoad ipsam
hujus causae operationem.
2. Eodem in sensu etiam sequens effatum interpretandum est: causa
causae est causa causati [83].
Audiatur: "causae formaliter ut causae, in actu operationis".
Etenim hoc in casu immediata cujusdam effectus causa, cum tantum agat
quatenus ab alia agatur, est per seipsam insufficiens: ideoque ratio
effectus sufficiens et adaequata in altiore causa tantum reperitur.
Causae tali modo connexae (scil. ratione influxus unius causae in
ipsam operationem alterius causae), essentialiter subordinatae
dicuntur. Tales causas, ut effectus producatur, simul agere ergo et
existere debere, manifestum est. Ita creatura tantum agere valet
quatenus in ipsa operatione a Deo nunc actu sustentatur.
Coordinatio causae principalis et causae instrumentalis subordinationem
essentialem lucide manifestat, cum utraque est causa ejusdem effectus
qui tamen diverso modo obtinetur. V. g. ad scribendum calamo
utimur, qui proinde ad hunc effectum requiritur et propriam habet
actionem; homo scribens, causa principalis, actione causae
instrumentalis indiget. Actio propria est naturae instrumenti: calamo
lignum non finditur nec ope securis scribitur. Sola autem causa
instrumentalis ut effectum attingat incapax manet: adjumento indiget
causae principalis, qua proinde in activitate sua modo determinato
impellitur. Etenim causa instrumentalis, cum ad finem proprium causae
principalis cogatur, in ordine agendi causae principalis suscepta,
dirigitur in finem quem de se non prosequeretur. Itaque causa
principalis semper est ens vita psychica praeditum, quod propriis
fruitur mediis et actionem alterius entis in proprium finem dirigit,
scil. ut medium adhibet.
Itaque causa principalis recte definitur: quae ex virtute sibi
propria, i. e. habente esse completum in ipsa, proportionatum sibi
effectum operatur. Causa instrumentalis autem est quae "operatur ad
effectionem rei ut mota a principali agente seu virtute principalis
agentis, sicut calamus est causa scripturae et cithara melodiae"
[84].
Exinde, cum haec sit "ratio instrumenti inquantum est instrumentum,
ut moveat motum" [85], ad instrumentalem causam duo
requiruritur:
a) ut sit causa, seu ut moveat; scil. instrumentum debet aliquid
operari "de suo" et habere aliquam actionem, quae sibi competit
secundum propriam formam; secus non esset causa. Ita serra quae
operatur ad scamnum, habet "actionem quae sibi competit secundum
propriam formam, nempe dividere" [86].
b) ut sit instrumentum, seu ut moveat motum; scil. debet aliquid
operari "non de suo", et habere aliquam actionem quae sibi non
competit nisi inquantum est motum a causa principali; secus et ipsa
esset principalis causa. Ita serra quae operatur ad scamnum, quatenus
movetur ab artifice, "facit rectam incisionem et convenientem formae
artis" [87].
S. Thomas relationem inter utrumque, to movens et to motum,
enuntiat dicendo causam instrumentalem participare actionem causae
superioris in quantum, per aliquid sibi proprium, dispositive operetur
ad effectum principalis agentis [88].
Causa principalis et causa instrumentalis ambae partim sunt causae
effectus, quia non modo coordinatione verum etiam essentiali
subordinatione sese invicem complent, ut eumdem attingant effectum.
Sunt ergo ambae causae partiales.
Etenim notetur omnino 1º, causam instrumentalem non movere nisi ut
motam, seu esse instrumentum praecise ut causam: est ergo causa
partialis. Quare virtus instrumentalis, seu to moveri, debet
reperiri in ipsa actione qua instrumentum propriam virtutem exercet et
proprium effectum exsequitur [89]. Ideoque virtus instrumentalis
a principali causa instrumento communicatur per modum motionis
transitoriae (quare dicitur "virtus fluens", "habens esse transiens
ex uno in aliud, et incompletum") et non per modum formae stabilis
[90]. Ex quibus legitime concluditur: virtus instrumentalis
(scil. motus quo movetur a causa principali), inveniri debet in ipsa
linea naturalis operationis instrumenti, tamquam certa ejus modificatio
vel elevatio cujus sit naturaliter capax [91].
Ex altera parte 2°, etiam causa principalis est causa partialis
quatenus instrumento utitur, cujus virtus propria qua talis in virtute
causae principalis qua talis nullatenus continetur. Virtus enim causae
principalis et virtus instrumenti propria (to movere instrumenti, quae
a virtute instrumentali, to moveri instrumenti, distinguenda est)
sese mutuo complent [92].
Cum autem causa principalis altioris sit ordinis atque propria virtute
agat, proprium finem et ordinem instrumento (quod agit virtute causae
principalis) imponit et tali in sensu instrumentum extollit.
Quamobrem "effectus non assimilatur instrumento, sed principali
agenti, sicut lectus non assimilatur securi, sed arti, quae est in
mente artificis" [93].
Ita homo rebus materialibus ut instrumentis uti potest: est causalitas
instrumentalis physica. Causalitas instrumentalis etiam habetur, ubi
signa conventionis adhibentur ut actiones et status psychicos
exprimant: ita sonitus, gestus, scripta sunt causae instrumentales
intentionales, in quantum significatio eis tribuitur. Nullum enim
habent sensum nisi in quantum pendent a causa principali quae iis
utitur; ex ipsa autem institutione, seu quatenus procedunt a
conceptione mentis, habent vim "ad excitandum intellectum hominis"
[94].
Distinguuntur instrumentum separatum (quoad esse a causa principali
separatem, uti v. gr. calamus a scribente) et instrumentum
conjunctum (scil. quoad esse cum principali causa conjunctum; ita
S. Thomas Christum hominem vocat instrumentum conjunctum
divinitatis) [95].
3. Datur proinde causarum coordinatio. Cui praeterea coordinationi
saepe superadditur subordinatio, quae sive in ipsa entium natura sistit
(ita v. g. naturalis concatenatio causarum materialium, quae se
invicem sustinent) sive a causa particulari infertur (ita v. g.
actio instrumentalis sub influxu causae principalis). Tali autem modo
non tota realitas ut complexio causalis explicatur, cum etiam mera
subordinatio detur. Jam monstravimus ens compositum quoad cunctam suam
realitatem a causa extrinseca pendere, tum in ordine essendi, tum in
ordine agendi. Porro, tali in casu ens compositum nihil continet quod
actioni talis causae extrinsecae aufugat. Ens finitem proinde quoad
activitatem suam et quidem completam a causa pendet, quae vires
proprias entis non complet sed revera eas producit. Vires entis
finiti, cum jam virtualiter in illa causa contineantur, non possunt
vocari elementa omnino aliena a viribus causae. Ergo, stricte
loquendo, non datur vera coordinatio sed mera subordinatio, cum ens
finitum nulla elementa independentia viribus causae addenda praestet.
Problemata autem ex illis considerationibus exoriunda considerabuntur.
NOTA. Distributiones causarum adhuc quaedam indicentur.
1. Causa perficiens et causa disponens.
Causa perficiens actione sua ad ultimam rei perfectionem pertingit.
Causa disponens, seu dispositiva, tantum dispositionem ad ultimam
perfectionem producendam inducit; scil. "inducit in subjecto id quod
est necessitas, quantum in se est, ad susceptionem formae"
[96].
Haec distinctio tum principali, cum etiam instrumentali causae
applicatur [97]. Ita, quoad causas principales: parentes non
sunt causae perficientes animae prolis, sed causae disponentes tantum;
apud bruta vero generans est causa perficiens. Quoad causas
instrumentales: serra operatur ad scamnum sicut causa perficiens;
sacramenta, secundum quosdam auctores, ut v. gr. Billot
[98], sunt causae efficientes instrumentales dispositivae, et
quidem ordinis intentionalis, gratiae.
2. Causa proxima seu immediata, a qua effectus proficiscitur, et
causa remota, seu mediata, quae in aliam influit a qua effectus
procedit.
3. Causa ut quae, seu ipsum suppositum quod agit, et causa ut qua
seu virtus qua (principium substantiale vel accidentale quo) agit.
4. Causa physica quae propria causalitate in effectum influit, et
causa moralis quae intellectuale agens ad agendum illuminat, invitat,
inducit, v. gr. per preces, per consilium, per meritum [99].
Moralis ergo causa est ordinis int entionalis.
5. Causa fiendi, seu motrix, a qua effectus pendet secundum fieri,
et causa essendi, a qua effectus pendet secundum esse.
6. Causa universalis quae ad plures et dispares effectus sese
extendit, et causa particularis quae tantum ad certum effectum
ordinatur [100].
7. Causa naturalis, ad unum determinata, et causa libera.
8. Causa univoca in qua perfectio effectus secundum eamdem rationem
habetur, et causa aequivoca in qua perfectio effectus eminenter (ergo
et analogice) inest. Ita Deus causa aequivoca creaturae dicitur
[101]; lumen externum est visualis sensationis causa aequivoca.
9. Causa per se quae proprie causa est et ut causa effectum
attingit, et causa per accidens, cui accidit conjungi cum quodam
effectu, sive id contingit ex parte causae, velut cum dico: medicus
"cantat", sive ex parte effectus, velut cum quis "effodiendo
sepulchrum" invenit thesaurum. Quo sensu fortuna vel casus dicuntur
causae per accidens [102].
|
|