PARS II: DE ENTE MULTIPLICI QUA TALI; SECTIO II: DE REQUISITIS ENTIUM EXTRINSECIS


DIVISIO MATERIAE

CAUSA in genere definitur quidquid quocumque modo constitutioni existentis rei positive intervenit. Causa ideoque influit in ipsam realitatem rei existentis, "ponendo" in ista re aliquid quod proinde in ea reperiri potest [1].

Imprimis constitutioni realitatis positive interveniunt principia rei "constitutiva", quae in priore hujus partis sectione enumerantur et quandoque causae (scil. "intrinsecae") nuncupantur.

Nunc autem perplures de rei principiis etiam "extrinsecis" loquuntur. Universus enim non tantum mera congeries entium esse videtur, sed ordo varia complectens entia, quae causalitatis nexibus ad invicem religantur. Et quidem sensui communi dubium non est datis in casibus ens activitate sua "in alio" effectum producere, "causare", posse. Paucae theses ab hominibus in vita quotidiana tam quiete accipiuntur. Vident ab entibus singulis vel pluribus in aliis entibus effectus causari.

Causa ergo extrinseca est principium quod "influxum" quemdam in ipsam constitutionem "alterius" entis existentis exercet [2]. Hoc alterum autem effectus illius causae vocatur.

Exinde causalitas extrinseca est simul ratio oppositionis et unionis entium: 1º causa extrinseca et ejus effectus sunt termini sub respectu causalitatis oppositi; simul tamen 2° effectus ad causam relatione dependentiae religatur atque ita causalitas est ratio unionis et synthesis.

Sensus communis non modo casus particulares causalitatis observat, verum etiam principium universale admittit, quo omnia quae existere incipiunt causari dicuntur. "Nihil turpius, ait Cicero, quam fieri quicquam sine causa dicere" [3]. Aequumne dicit sensus communis? Quatenus causalitas extendenda?

Assertionem sensus communis propugnantes, monstrabimus

1º dari causalitatem vero et reali sensu;

2º hac causalitate includi efficientiam, finalitatem, exemplaritatem;

3° coordinationem causarum et subordinationem vigere;

4° tandem, unicam dari causam absolutam, Deum, rationem adaequate sufficientem suimetipsius et omnium caeterorum et, proinde, unicum fontem, terminum principalem totius entium syntheseos.

NOTA. - Notiones causae, conditionis et occasionis ne confundantur.

CONDITIO, sensu latiore, quidquid ad constitutionem rei necessarium, etiam causam, significat.

Strictiore autem sensu, quidquid, praeter causam, ad rei constitutionem necessarium est designat; scil. quod non positive in effectum qua talem, de quo quaestio est, influit, sed in aliud. Quod tripliciter fieri potest.

Etenim 1º vel influit in causam et eam ad operationem disponit. v. gr., ens materiale, cum passivum sit, non agit nisi impellatur, i. e., nisi sub influxu alterius a potentia in actum agendi transeat; hoc alterum dicitur quaedam conditio ejus operationis.

2° vel influit in materiam in quam causa agere debet, et illam ad operationem causae subeundam disponit. Ita cibi, ut vivens illos digerere possit, confecti sint necesse est.

3º vel influit in quod activitatem causae impediret. Quo casu sensu strictissimo conditio vocatur, et dicitur "removens prohibens". Ita multa exercitum itinere prohibere valent.

OCCASIO est opportunitas agendi. Ad effectus productionem non stricte requiritur; sed agentem "liberum" impellens, illam tamen productionem juvat [4].