|
|
"Illud quod primo intellectus concipit quasi notissimum, et in quo
omnes conceptiones resolvit, est ens" [129]. (S.
THOMAS, De Verit., q. 1, a. 1).
|
1. Per experientiam in nobis et extra nos attingimus realitatem,
quam ratio unico conceptu constringit: est ens. Tali modo jam a
primordio absolutum obviam habemus, cum praeter ens nihil sit et esse
prorsus nequeat. Omnia, omni sub respectu, sunt entia: conceptus
entis est transcendentalis. Realis tamen habetur diversitas, cum
multa dentur entia aut saltem mutatio de facto observetur; proinde
conceptus entis diversis modis essendi realitatis analogice,
proportionaliter applicetur oportet.
Ratio abstrahit. Mira sane diversitas, experientia allata, ratione
non lucide dignoscitur nec discernitur. Prorsus tamen non separatur
ratio a factis neque per cognitionem sic dictam notionalem, realitati
omnino alienam, coarctatur. Modo proprio concretum attingit, cum,
absolutum et entium legem complectens, individuale apprehendit in
quantum est ens. Qui legem ultimam cognoscit, omnem regentem
realitatem, ipsam realitatem penitus perscrutatur; qui legem entis
exprimit, realitatem individualem intime intelligit; ens enim realiter
est individuale et individuale prorsus est ens. Omnia proinde sunt
intelligibilia, vera, cum cognitio intellectualis formaliter enti
inhaereat: quod rationi adversatur, nec realitati congruere potest.
Exinde oritur quaestio metaphysica: quid revera in ente concreto
requiritur, ut cogitari possit et sit ens. Quae quaestio vitari
nequit, cum conceptus entis, e cognitione obscura natus, duo puncta
illustret: entis unitatem (quae omnia simul complecti potest) et
entis diversitatem seu multiplicitatem (qua conceptus entis analogicam
induit indolem); unitas autem in diversitate est ordo. Quomodo ordo
ille existit? Quidnam est principium ordinis?
Conceptus entis, in quantum analogicus, dynamismo fruitur; quia
analogicus est simul ac transcendentalis, praeditus est vi cognitiva
maxima et latissima; quia est objectum formale rationis, manifestat
activitatem puram facultatis intellectivae ejusque tendentiam
irrequietam ad finem clare determinatum, scil. ad lucidam absoluti
cognitionem. Ratio, quae completam rerum intelligibilitatem agnoscit
in quantum per conceptum entis analogicum et proinde obscurum ad omnia
dirigitur, propriis viribus naturae suae spiritualis cogitur ut per
cognitionem sensim evolutam (seu per cognitionem discursivam) majorem
claritatem, veritatem lucidiorem assequatur, scil. res totaliter
intelligat. Quae tendentia ad absolutum metaphysicam creat: omnia,
etsi cogitari possunt, sicut ostenditur per conceptum entis obscurum,
attamen non experientia attinguntur, quae proinde omnia explicare
nequit; ergo nil remanet nisi pura ratiocinatio in experientia
innitens. Ita constat tendentiam ad metaphysicam naturae cognitionis
humanae esse insitam, nec mirum est quod sensus communis sponte systema
exstruit et philosophi omnium temporum ad systema tendebant universale,
quod omnia complecteretur et explanaret. Peripatetismus Aristotelis
et S. Thomae veritates fundamentales sensus communis arcte colligit
ut eas justificet et adimpleat.
2. Experientia docet entia dari finita, cum multae existunt res aut
saltem entia dantur quae ita mutantur ut singula omnem non cohibeant
perfectionem. Quomodo ens finitum absque contradictione intelligi
potest? Quid requiritur ut ens finitum sit ens?
Hic valet principium universale: quod limitatum est quoad aliquam
determinationem, realiter componitur; aut aliis verbis, ad modum
scholasticorum: actus (determinatio) non limitatur nisi per potentiam
correspondentem (determinabilitatem). Cur? Quia determinatio et
limitatio contradictionem inducunt. Quod principium universale adjuvat
ut structura intrinseca entis finiti manifestetur.
An sensu reali loqui possimus de ente composito, et proinde de
elementis constitutivis unius entis? Possitne cogitari entis
elementum, quod minus sit ac ens? Sane, non potest cogitari ut ens
(quia non est ens) sed ut elementum entis, scil. ut elementum cujus
realitas totalis sistit in relatione ad ens compositum, vel a. v. ad
caetera huius entis elementa constitutiva: non est nisi relatio et
quidem "transcendantalis".
Potentia et actus, uti elementa entis, mutuae sunt habitudines quae
sese invicem sustinent et suffulciunt, ut compages arcus. Unum non
est idem ac aliud, sed ad hoc refertur et ita realitatem habet. Et
sicut relatio pendet a termino et in eam mutatio termini redundat, ita
omnia, quae ad actum pertinent, in potentiam redundant, et vicissim.
Ens compositum totum, in omnibus principiis constitutivis, influxum
cujusque principii subit; unumquodque principium est foris aut ratio
alicuius proprietatis quae totum ens afficit.
Quaenam est entis finiti structura?
Entia finita in primis uti entis, - ergo in ordine existentiae
discrepant et proinde limitantur: qua talia ex essentia (potentia) et
existentia (actu) componuntur. Praeterea si agitur de individuis
ejusdem speciei, quae scil. secundum eandem determinationem specificam
differunt et limitantur, etiam eorum essentia ex materia (potentia)
et forma (actu) componitur. Sicut ratione essentiae, potentiae
essendi, entia discernuntur in ordine determinationis essendi, ita
ratione materiae, potentialis elementi essentiae, in ordine
determinationis specificae. Et sicut compositio ex essentia et
existentia est objectivum fundamentum analogiae conceptus entis
(synthesis in ordine essendi), ita compositio hylemorphica
cognitionem univocam (synthesim in ordine quidditatis) fundat.
Finitum quia finitum (compositum ex essentia et existentia) ad
perfectionem tendit; evolvitur quin individualitatem amittat. Ita non
modo ex elementis substantialibus componitur, quibus in se existit et
ab aliis distinguitur, verum etiam ex elementis accidentalibus, quae
determinationem conferunt quin mutationem substantialem concitent. In
evolutione accidentium latet activitas entis finiti quod sine
intermissione ad majorem tendit perfectionem.
Ulterius, in ordine cujusvis mutationis, rursus actus et potentia
veniunt discernenda: diversae mutationes accidentales indicant diversas
facultates accidentales (potentia), quae actiones connaturales,
correspondentes (actus) invocant. In entibus materialibus ordo
accidentalis, praeter elementa qualitativa seu activa, adhuc elementa
quantitativa seu passiva complectitur (cum substantia materialis ex
determinatione, - forma -, et mera determinabilitate, - materia
prima -, componatur). Entia activitate ad invicem ordinantur: ergo
et relationes accidentales considerentur oportet.
Omne ens finitum est proinde realitas compositione ordinata consistit
ex diversis compositionibus, quae modis diversis compositionem ex actu
et potentia efficiunt. Potentia semper est determinabilitatis
principium, quo actus seu determinatio coarctatur et individuatur, dum
applicationes late dissident in ordine tum existentiae, tum essentiae,
tum activitatis. Esse substantiale, actus completus et ultimus in
ordine existentiae, essentiam determinatam, rationem scil.
haecceitatis, supponit; quod si essentia componitur, constat ex
potentia prorsus indeterminata, materia prima, et ex una forma, quae
ratio est omnis determinationis essentialis; in ordine activitatis,
subjectum substantiale non modo est malis potentia determinata, cui
multorum accidentium perfectiones inhaerent, verum etiam eorum fons et
ratio activa. Ergo theoria actus et potentiae analogice adhibetur.
Quae diversae compositiones arcte connectuntur: compositio, si datur
in ordine existentiae, et in ordine activitatis habetur, dum alia ex
parte haec absque illa haberi nequit; compositio hylemorphica
distinctionem inter essentiam et existentiam supponit ac in accidentia
redundat. Ordo autem accidentalis substantiali subjecto, scil.
principio ejus individuationis, inhaeret; hoc subjectum existit
secundum modum essentiae, qua et individuatur; essentia tandem, si
componitur, ratione materiae primae individuatur. Omnes illae
compositiones sese invicem sustinent et ens finitum, ut complexum
ordinatum, effingunt. Ens est, praeter illud nihil est. Elementa
entis constitutiva in ente composito et per illud existunt, cum cuncta
eorum realitas in habitudine ad totum consistat.
Ens ab omni alio distinguitur et in se est; ita ens compositum ratione
actus essendi substantialis proprii, qui ad nihil est in potentia, in
ordine essendi completur. Ergo proprium esse substantiale formaliter
principium suppositalitatis nuncupari potest.
Ens autem est secundum propriam naturam. Entia materialia, essentiae
principium determinabilitatis, scil. materiam primam, continentia et
mutationi obnoxia, essentialiter sunt incompleta; entia spiritualia
essentialiter sunt perfecta (purae formae), immutabilia, completa et
semper seipsa: sunt personae.
Agere sequitur esse: omne ens agit secundum naturam suam, quae quasi
lex activitatem dirigit. Omne ens finitum perfectionem accidentalem,
naturae congruam, prosequitur: bonum determinatum, valores
determinatos, quibus adimpletur, intendit. Entia materialia, dum in
essentia indeterminationem materiae primae continent, in activitate
sunt passiva et proinde ab aliis pendent. Quare, sese invicem
sustinentia, secundum tempus et spatium in rerum universitate
ordinantur et mutatione continua ad finem collectivum impelluntur.
Entia spiritualia e contra, singula complete seipsa, sunt conscientia
praedita et libere ac independenter ad bonum personale, ad absolutum
ascendunt.
3. Non semper satis est ordinationem intrinsecam explanari ut ens
complete definiatur; etenim persaepe totaliter aut partim ab alio
pendet ente, quod est ratio extrinseca sed realis, scil. causa,
effectus in altero producti. Quomodo ostenditur aliquid esse
effectum, a. v. a causa pendere? Ostendendo quod ait compositum.
Ergo quaevis mutatio causatur, cum mutatio transitus ait a potentia ad
actum; ens finitum simul quoad esse et agere causatur, cum sub utroque
respectu compositionem realem includat.
Causalitas complectitur efficientiam, sed etiam finalitatem et
exemplaritatem, ita ut ratio sufficiens effectus necessario ait ens
intellectuale. Universitas proinde rerum materialium aliud quid
requirit, cum entia materialia, etsi activa, nihilominus quodum
intellectu diriguntur. In ordine causalitatis non modo coordinatio,
verum etiam et praesertim subordinatio invenitur. Praeterea ens
finitum, qua tale causam postulans, illi causae quoad cunctam
realitatem (quoad existentiam et activitatem) subest. Haec directe
affirmationem infiniti flagitant: finitum qua tale est ens contingens,
ergo causam reperit in infinito.
Ratio, cum quamcumque realitatem sibi objicit, absolutum attingit et
omnia ad absolutum reducit, quia omnia ut "ens" cogitat. Conceptus
autem entis est synthesis, quia est analogus et proinde multiplicitatem
connotat. Quae multiplicitas, ut intelligatur, entia postulat
finita, quae propter finitudinem realiter dissidere possunt. Tali
autem modo structura requiritur interna, qua sunt entia contingentia.
Atqui esse contingens connectitur cum dependentia. Ergo finitum est
relatum ad aliud, nedum ait absolutum; qua de causa synthesis entium
in finito non nititur, cum omnia finita infinitum ut causam absolutam
proclament.
Finitum non est absolutum, sed habitudo ad illud; non est
necessarium, sed de eo pendet; non est ens unicum, sed "tale" ens;
existentiam "habet" et participat secundum modum essentiae, sed non
"est" Esse Subsistens. Finitum, cum de se non ait absolutum nec
ens per excellentiam, licet in quantum ens finitum manifestat
absolutum, absque contradictione in entium synthesi collocari nequit
nisi ratione relationis totalis dependentiae ad Infinitum ordinetur:
ens finitum, (limitatum et simul absolutum), est "creatura",
scil. totam suam realitatem ab alio recipit; finitum "ex seipso" non
est et nihil est, cum esse suum et indolem absolutam "ex Deo",
omnium entium fonte absoluto, hauriat ac trahat.
Theoria participationis synthesim entium praesertim per duo principia
stabilit: per principium docens actum non limitari nisi per potentiam
correspondentem, (quod nos eo adducit ut structuram internam
admittamus), et per principium causalitatis, in priore innitens et
ostendens ens limitatum esse creatum. Quod si ens sit particeps
perfectionis, quam secundum potentiam, modo limitato, possidet,
aliud ens hanc perfectionem ex seipso et proinde modo infinito continere
debet, ita ut prius ens ex plenitudine alterius haurire possit. Quare
multiplicitas entium limitatorum in unico ente ex seipso existente et
proinde Absoluto sicut et Infinito innititur. Tota realitas entium
finitorum radicatur in Absoluto creante. Entia finita proinde prorsus
sunt relativa, cum existentiam et possibilitatem a Deo teneant
ipsiusque lumine clarescunt; sunt hypothetice absoluta, ab Ente
prorsus Necessario creata. Omnia quae sunt vel esse possunt, cum in
Deo nitantur, in synthesi absoluta entis colligantur.
Quae cum ita sint, metaphysica semper eandem instillat conclusionem:
omnia in synthesi absoluta reconduntur; gremium est Ens divinum,
cujus infinitudo omnibus rebus finitis totam realitatem et perfectionem
concedit. Nova in luce versatur rerum universitas, quae activitate
Dei sustinetur ejusque sapientia et omnipotentia imbuitur. Deus, qui
ab una parte est ens transcendens, perfectione omnibus rebus infinite
antecellens, alia ex parte et consequenter est immanens, omnia
complectens et penetrans et res intime ac penitus afficiens. Deus
philosophorum non discrepat a Deo mysticorum, quia Actus essendi,
conscius sui, est Idea et Caritas subsistens, quae, mera bonitate
entia de nihilo suscitans, libere perfectionem communicat. Deus
omnibus proprinque adest et esse largitur omnibus et singulis.
|
|