TOTIUS METAPHYSICAE SYSTEMATIS BREVIS CONSPECTUS

"Illud quod primo intellectus concipit quasi notissimum, et in quo omnes conceptiones resolvit, est ens" [129]. (S. THOMAS, De Verit., q. 1, a. 1).

1. Per experientiam in nobis et extra nos attingimus realitatem, quam ratio unico conceptu constringit: est ens. Tali modo jam a primordio absolutum obviam habemus, cum praeter ens nihil sit et esse prorsus nequeat. Omnia, omni sub respectu, sunt entia: conceptus entis est transcendentalis. Realis tamen habetur diversitas, cum multa dentur entia aut saltem mutatio de facto observetur; proinde conceptus entis diversis modis essendi realitatis analogice, proportionaliter applicetur oportet.

Ratio abstrahit. Mira sane diversitas, experientia allata, ratione non lucide dignoscitur nec discernitur. Prorsus tamen non separatur ratio a factis neque per cognitionem sic dictam notionalem, realitati omnino alienam, coarctatur. Modo proprio concretum attingit, cum, absolutum et entium legem complectens, individuale apprehendit in quantum est ens. Qui legem ultimam cognoscit, omnem regentem realitatem, ipsam realitatem penitus perscrutatur; qui legem entis exprimit, realitatem individualem intime intelligit; ens enim realiter est individuale et individuale prorsus est ens. Omnia proinde sunt intelligibilia, vera, cum cognitio intellectualis formaliter enti inhaereat: quod rationi adversatur, nec realitati congruere potest.

Exinde oritur quaestio metaphysica: quid revera in ente concreto requiritur, ut cogitari possit et sit ens. Quae quaestio vitari nequit, cum conceptus entis, e cognitione obscura natus, duo puncta illustret: entis unitatem (quae omnia simul complecti potest) et entis diversitatem seu multiplicitatem (qua conceptus entis analogicam induit indolem); unitas autem in diversitate est ordo. Quomodo ordo ille existit? Quidnam est principium ordinis?

Conceptus entis, in quantum analogicus, dynamismo fruitur; quia analogicus est simul ac transcendentalis, praeditus est vi cognitiva maxima et latissima; quia est objectum formale rationis, manifestat activitatem puram facultatis intellectivae ejusque tendentiam irrequietam ad finem clare determinatum, scil. ad lucidam absoluti cognitionem. Ratio, quae completam rerum intelligibilitatem agnoscit in quantum per conceptum entis analogicum et proinde obscurum ad omnia dirigitur, propriis viribus naturae suae spiritualis cogitur ut per cognitionem sensim evolutam (seu per cognitionem discursivam) majorem claritatem, veritatem lucidiorem assequatur, scil. res totaliter intelligat. Quae tendentia ad absolutum metaphysicam creat: omnia, etsi cogitari possunt, sicut ostenditur per conceptum entis obscurum, attamen non experientia attinguntur, quae proinde omnia explicare nequit; ergo nil remanet nisi pura ratiocinatio in experientia innitens. Ita constat tendentiam ad metaphysicam naturae cognitionis humanae esse insitam, nec mirum est quod sensus communis sponte systema exstruit et philosophi omnium temporum ad systema tendebant universale, quod omnia complecteretur et explanaret. Peripatetismus Aristotelis et S. Thomae veritates fundamentales sensus communis arcte colligit ut eas justificet et adimpleat.

2. Experientia docet entia dari finita, cum multae existunt res aut saltem entia dantur quae ita mutantur ut singula omnem non cohibeant perfectionem. Quomodo ens finitum absque contradictione intelligi potest? Quid requiritur ut ens finitum sit ens?

Hic valet principium universale: quod limitatum est quoad aliquam determinationem, realiter componitur; aut aliis verbis, ad modum scholasticorum: actus (determinatio) non limitatur nisi per potentiam correspondentem (determinabilitatem). Cur? Quia determinatio et limitatio contradictionem inducunt. Quod principium universale adjuvat ut structura intrinseca entis finiti manifestetur.

An sensu reali loqui possimus de ente composito, et proinde de elementis constitutivis unius entis? Possitne cogitari entis elementum, quod minus sit ac ens? Sane, non potest cogitari ut ens (quia non est ens) sed ut elementum entis, scil. ut elementum cujus realitas totalis sistit in relatione ad ens compositum, vel a. v. ad caetera huius entis elementa constitutiva: non est nisi relatio et quidem "transcendantalis".

Potentia et actus, uti elementa entis, mutuae sunt habitudines quae sese invicem sustinent et suffulciunt, ut compages arcus. Unum non est idem ac aliud, sed ad hoc refertur et ita realitatem habet. Et sicut relatio pendet a termino et in eam mutatio termini redundat, ita omnia, quae ad actum pertinent, in potentiam redundant, et vicissim. Ens compositum totum, in omnibus principiis constitutivis, influxum cujusque principii subit; unumquodque principium est foris aut ratio alicuius proprietatis quae totum ens afficit.

Quaenam est entis finiti structura?

Entia finita in primis uti entis, - ergo in ordine existentiae discrepant et proinde limitantur: qua talia ex essentia (potentia) et existentia (actu) componuntur. Praeterea si agitur de individuis ejusdem speciei, quae scil. secundum eandem determinationem specificam differunt et limitantur, etiam eorum essentia ex materia (potentia) et forma (actu) componitur. Sicut ratione essentiae, potentiae essendi, entia discernuntur in ordine determinationis essendi, ita ratione materiae, potentialis elementi essentiae, in ordine determinationis specificae. Et sicut compositio ex essentia et existentia est objectivum fundamentum analogiae conceptus entis (synthesis in ordine essendi), ita compositio hylemorphica cognitionem univocam (synthesim in ordine quidditatis) fundat.

Finitum quia finitum (compositum ex essentia et existentia) ad perfectionem tendit; evolvitur quin individualitatem amittat. Ita non modo ex elementis substantialibus componitur, quibus in se existit et ab aliis distinguitur, verum etiam ex elementis accidentalibus, quae determinationem conferunt quin mutationem substantialem concitent. In evolutione accidentium latet activitas entis finiti quod sine intermissione ad majorem tendit perfectionem.

Ulterius, in ordine cujusvis mutationis, rursus actus et potentia veniunt discernenda: diversae mutationes accidentales indicant diversas facultates accidentales (potentia), quae actiones connaturales, correspondentes (actus) invocant. In entibus materialibus ordo accidentalis, praeter elementa qualitativa seu activa, adhuc elementa quantitativa seu passiva complectitur (cum substantia materialis ex determinatione, - forma -, et mera determinabilitate, - materia prima -, componatur). Entia activitate ad invicem ordinantur: ergo et relationes accidentales considerentur oportet.

Omne ens finitum est proinde realitas compositione ordinata consistit ex diversis compositionibus, quae modis diversis compositionem ex actu et potentia efficiunt. Potentia semper est determinabilitatis principium, quo actus seu determinatio coarctatur et individuatur, dum applicationes late dissident in ordine tum existentiae, tum essentiae, tum activitatis. Esse substantiale, actus completus et ultimus in ordine existentiae, essentiam determinatam, rationem scil. haecceitatis, supponit; quod si essentia componitur, constat ex potentia prorsus indeterminata, materia prima, et ex una forma, quae ratio est omnis determinationis essentialis; in ordine activitatis, subjectum substantiale non modo est malis potentia determinata, cui multorum accidentium perfectiones inhaerent, verum etiam eorum fons et ratio activa. Ergo theoria actus et potentiae analogice adhibetur.

Quae diversae compositiones arcte connectuntur: compositio, si datur in ordine existentiae, et in ordine activitatis habetur, dum alia ex parte haec absque illa haberi nequit; compositio hylemorphica distinctionem inter essentiam et existentiam supponit ac in accidentia redundat. Ordo autem accidentalis substantiali subjecto, scil. principio ejus individuationis, inhaeret; hoc subjectum existit secundum modum essentiae, qua et individuatur; essentia tandem, si componitur, ratione materiae primae individuatur. Omnes illae compositiones sese invicem sustinent et ens finitum, ut complexum ordinatum, effingunt. Ens est, praeter illud nihil est. Elementa entis constitutiva in ente composito et per illud existunt, cum cuncta eorum realitas in habitudine ad totum consistat.

Ens ab omni alio distinguitur et in se est; ita ens compositum ratione actus essendi substantialis proprii, qui ad nihil est in potentia, in ordine essendi completur. Ergo proprium esse substantiale formaliter principium suppositalitatis nuncupari potest.

Ens autem est secundum propriam naturam. Entia materialia, essentiae principium determinabilitatis, scil. materiam primam, continentia et mutationi obnoxia, essentialiter sunt incompleta; entia spiritualia essentialiter sunt perfecta (purae formae), immutabilia, completa et semper seipsa: sunt personae.

Agere sequitur esse: omne ens agit secundum naturam suam, quae quasi lex activitatem dirigit. Omne ens finitum perfectionem accidentalem, naturae congruam, prosequitur: bonum determinatum, valores determinatos, quibus adimpletur, intendit. Entia materialia, dum in essentia indeterminationem materiae primae continent, in activitate sunt passiva et proinde ab aliis pendent. Quare, sese invicem sustinentia, secundum tempus et spatium in rerum universitate ordinantur et mutatione continua ad finem collectivum impelluntur. Entia spiritualia e contra, singula complete seipsa, sunt conscientia praedita et libere ac independenter ad bonum personale, ad absolutum ascendunt.

3. Non semper satis est ordinationem intrinsecam explanari ut ens complete definiatur; etenim persaepe totaliter aut partim ab alio pendet ente, quod est ratio extrinseca sed realis, scil. causa, effectus in altero producti. Quomodo ostenditur aliquid esse effectum, a. v. a causa pendere? Ostendendo quod ait compositum. Ergo quaevis mutatio causatur, cum mutatio transitus ait a potentia ad actum; ens finitum simul quoad esse et agere causatur, cum sub utroque respectu compositionem realem includat.

Causalitas complectitur efficientiam, sed etiam finalitatem et exemplaritatem, ita ut ratio sufficiens effectus necessario ait ens intellectuale. Universitas proinde rerum materialium aliud quid requirit, cum entia materialia, etsi activa, nihilominus quodum intellectu diriguntur. In ordine causalitatis non modo coordinatio, verum etiam et praesertim subordinatio invenitur. Praeterea ens finitum, qua tale causam postulans, illi causae quoad cunctam realitatem (quoad existentiam et activitatem) subest. Haec directe affirmationem infiniti flagitant: finitum qua tale est ens contingens, ergo causam reperit in infinito.

Ratio, cum quamcumque realitatem sibi objicit, absolutum attingit et omnia ad absolutum reducit, quia omnia ut "ens" cogitat. Conceptus autem entis est synthesis, quia est analogus et proinde multiplicitatem connotat. Quae multiplicitas, ut intelligatur, entia postulat finita, quae propter finitudinem realiter dissidere possunt. Tali autem modo structura requiritur interna, qua sunt entia contingentia. Atqui esse contingens connectitur cum dependentia. Ergo finitum est relatum ad aliud, nedum ait absolutum; qua de causa synthesis entium in finito non nititur, cum omnia finita infinitum ut causam absolutam proclament.

Finitum non est absolutum, sed habitudo ad illud; non est necessarium, sed de eo pendet; non est ens unicum, sed "tale" ens; existentiam "habet" et participat secundum modum essentiae, sed non "est" Esse Subsistens. Finitum, cum de se non ait absolutum nec ens per excellentiam, licet in quantum ens finitum manifestat absolutum, absque contradictione in entium synthesi collocari nequit nisi ratione relationis totalis dependentiae ad Infinitum ordinetur: ens finitum, (limitatum et simul absolutum), est "creatura", scil. totam suam realitatem ab alio recipit; finitum "ex seipso" non est et nihil est, cum esse suum et indolem absolutam "ex Deo", omnium entium fonte absoluto, hauriat ac trahat.

Theoria participationis synthesim entium praesertim per duo principia stabilit: per principium docens actum non limitari nisi per potentiam correspondentem, (quod nos eo adducit ut structuram internam admittamus), et per principium causalitatis, in priore innitens et ostendens ens limitatum esse creatum. Quod si ens sit particeps perfectionis, quam secundum potentiam, modo limitato, possidet, aliud ens hanc perfectionem ex seipso et proinde modo infinito continere debet, ita ut prius ens ex plenitudine alterius haurire possit. Quare multiplicitas entium limitatorum in unico ente ex seipso existente et proinde Absoluto sicut et Infinito innititur. Tota realitas entium finitorum radicatur in Absoluto creante. Entia finita proinde prorsus sunt relativa, cum existentiam et possibilitatem a Deo teneant ipsiusque lumine clarescunt; sunt hypothetice absoluta, ab Ente prorsus Necessario creata. Omnia quae sunt vel esse possunt, cum in Deo nitantur, in synthesi absoluta entis colligantur.

Quae cum ita sint, metaphysica semper eandem instillat conclusionem: omnia in synthesi absoluta reconduntur; gremium est Ens divinum, cujus infinitudo omnibus rebus finitis totam realitatem et perfectionem concedit. Nova in luce versatur rerum universitas, quae activitate Dei sustinetur ejusque sapientia et omnipotentia imbuitur. Deus, qui ab una parte est ens transcendens, perfectione omnibus rebus infinite antecellens, alia ex parte et consequenter est immanens, omnia complectens et penetrans et res intime ac penitus afficiens. Deus philosophorum non discrepat a Deo mysticorum, quia Actus essendi, conscius sui, est Idea et Caritas subsistens, quae, mera bonitate entia de nihilo suscitans, libere perfectionem communicat. Deus omnibus proprinque adest et esse largitur omnibus et singulis.