ART. 1. ENS ET ABSOLUTUM

Thesis. Notio entis, significans aliquid quatenus esse ei competit, est transcendentalis et notionem absoluti implicat.

1. Vox "ens" grammaticaliter est participium verbi esse.

Esse autem significat "existere": v. gr. Deus "est". Ens proinde idem sonat ac "existens". Sed ens, participium verbi esse, dupliciter usurpatur [5]:

1° ut participium (seu formaliter), considerans esse seu existere in actu exercito, i. e. ipsum actuale exercitium perfectionis verbo significatae; sicut currens, ut participium, est qui de facto currit.

2° ut nomen (seu materialiter), designans subjectum, quatenus aspectum essendi connotat, sed praescindens utrum hoc esse de facto habeat necne. Igitur ens ut nomen significat ens in actu signato; scil., subjectum perfectione essendi signatur seu denominatur, quin actualis hujus perfectionis realitas affirmetur vel negetur. Quamobrem ens ut nomen non tantum ens de facto existens sed etiam ens possibile designat ; sicut currens ut nomen significat subjectum ordinem ad actum currendi dicens, sed ab isto actu, saltem ut actualiter habito, praescindit [6]. Ens proinde est id quod (quocumque modo, aut de facto aut ut possibile) est.

Metaphysica, notione entis in sensu latissimo utens, ens ut nomen adhibet [7]. Speculatur ens in quantum ens, scil. objectum considerat in quantum esse ei competit, in quantum aspectum essendi connotat, in quantum de eo autumari potest: hoc est [8]; aliis verbis, in quantum hoc existit vel existebat, aut potest, poterit vel quovis modo potuerit existere [9].

Nota. In sensu metaphysico notio entis est tantum notio non-nihili, significat aliquid. Unde patet esse notionem quam maxime indeterminatam [10]; est notio abstractissima quae in aliam non resolvitur. Quo in sensu etiam dicitur notio simplicissima. Caveas tamen ne hanc simplicitatem, quae est summa indeterminatio notionis, cum divina simplicitate, quae est infinita perfectio realitatis existentis, confundas.

Objectio. Ens non est notio simplicissima; nam resolvitur in notiones essentiae et existentiae.

Respondetur. "Hanc compositionem implicat ens creatum prout est a parfe rei, sed non notio entis prout accipitur a mente et de omnibus dicitur. Hoc enim modo notio entis dicit solum essentiam cum connotatione tou esse, ut a quo imponitur nomen, non explicando modum, quo essentia illa dicit ordinem ad esse" [11].

II. Ergo notio entis est quam maxime indeterminata. Subjectum unice proponit ut "aliquid, quatenus ei competit esse", ut "non-nihil", quin determinet quale sit et qua de ratione nonnihil sit.

Atqui viget regula logicae decernens conceptuum extensionem (id est multitudo subjectorum quibus applicatur) eo latius patere quo magis comprehensio determinata coarctetur. Notio entis, quoniam comprehensionem determinatam praestat minimam, extensione amplissima est praedita : notio entis formaliter subjectis omnibus tribuitur, scil. formalitas entis omnibus, quocumque modo consideratis, necessario inest [12].

Etenim subjectum, cui attributum entis non conveniret, ipso facto non esset, esset "non-ens", esset nihil et proinde "nec actu existens nec possibile".

Conceptus generici et specifici (uti homo, animal), qui omnes extensione coarctata et limitata dignosci possunt, non nisi quibusdam subjectis determinatis applicari valent. Conceptus entis e contra, omnibus subjectis conveniens, cum extensionem cujusvis speciei et generis transcendat, notio nuncupatur transcendentalis, ut significetur eam omnibus applicari subjectis et proinde majore quam omne genus frui extensione [13].

III. Notionem entis, objectum formale metaphysicae, concinnius enucleamus, sequentem stabilientes thesim: ratio entis implicat rationem absoluti.

Quid est " absolutum"? Utrum ratio entis implicat rationem absoluti an ab ipsa discedit, an potius ei manet indifferens?

Absolutum est contrarium relativi. Modo generali absolutum vocatur quod sibi est sufficiens, dum relativum sibi non sufficit [14]. Relativum ad aliud refertur, cui proinde quodam ordine ligatur: nullum enim habetur relativum, nisi terminus prostat ad quem refertur. Absolutum e contra, nulla re ligatum, a nullo dependens aut ad nullum relatum, vinculis omnis conditionis expeditur: est inconditionatum.

Atqui enti opponi nequit nisi id quod ab ente distinguitur, scil. non-ens. Non-ens autem est nihilum. Quare nil enti opponitur.

Proinde a nullo termino, a nulla causa, a nulla conditione ens quacumque ratione dependere posset ; in seipso occluditur, sibimetipsi sub omni respectu sufficiens ac omnia quae ad esse requiruntur complectens; ens qua tale, in seipso integraliter rationem entis coercens et continens, idem sonat ac inconditionatum, absolutum.

Quod si aliquid, in quantum ens, expenditur atque examinatur, de absoluto agitur, i. e. de subjecto quatenus necessario est quod est. Quod sub respectu entis affirmatur, absque conditione asseritur, ita ut nulla exstet infirmatio; et alia subjecta, si cognitionis praedita inveniantur, nobis refragari nequeunt quin asseverent quod non est, nihilum. Omnis proinde realitas, existens aut possibilis, nostrae assertioni consentanea sit oportet, ne cum nihilo, cum nonente (neque actu existenti, neque possibili) congruat [15].

IV. Difficultates.

Ita primo aditu indolem et potentiam quam intimam cognitionis nostrae intellectualis consequimur. Cum casum quemvis particularem inspicimus, haud dubitamus quin "absolutum" nobis adesse profiteamur. Omnis enim homo, sine ulla exceptione, omnino impossibile ducit simul stare et sedere, quod nullo in casu, nulla in hypothesi, nullibi, nusquam, nulli personae sit possibile aut cogitabile. Eadem cum certitudine contendimus: 2+2=4 et non 2+2=5 aut 3. Haec inconcussa sensus communis assertio, quae in vita quotidiana recusari nequit, in metaphysica illustratur et explicite enuntiatur, ut eluceat qualem significationem et valorem prae se ferat.

Ubi autem melius perspicimus quidnam sit "absolutum", haud immerito rogitamus quomodo ad absolutum nobis aditum pateat, cum in spatio et tempore tam coarctato versemur et in exercitio cognitionis nostrae intellectualis elementis exiguis, contingentibus et instabilibus experientiae sensibilis simus obnoxii. An forsan vim nostri intellectus non immodice extollimus? Nonne intellectus creativus, divinus requiritur, ut lex absoluta, omnem realitatem et cognitionem moderans, agnoscatur ?

Difficultates, thesi adversantes, sequenti modo contrahi possunt:

1. Diversae exstant cognitionis species, v. g. cognitio sensibilis et cognitio intellectualis. Unicuique proprium assignatur objectum. Quod si concedimus cognitioni intellectuali subesse cognitionem sensibilem, quae prioris objectum amplecti nequit, cur ultra cognitionem intellectualem et alia cognitionis species dari non possit quae, multo concinnius procedens, nobis plane sit impervia - sicuti cognitio intellectualis penitus animali, sola cognitione sensibili praedito, deest?

Resp. Seponamus in primis vices quas imaginatio spatialis gerit ut hanc difficultatem sustineat. Cognitionis enim species diversae hic figurantur uti circuli qui, ab eodem centro circumducti, latius semper patere pergunt. Atqui, in causa nec imaginatio nec spatium sunt interponenda, cum una tantum agitatur quaestio, scil. an liceret poni facultatem et objectum cognitionis, quae prorsus facultatem et cognitionem intellectualem transcenderent, uti intellectuale simpliciter cognitioni sensibili antecellit.

Quae autem hypothesis, omni valore orbata, tam est a ratione aversa, ut ne ab ipso objiciente quidem intelligi possit. Superest ergo ut ostendamus hypothesim de facto non existere, verbis inanibus construi, non esse objectionem et nullo pacto thesis nostrae valori obesse. Quod si nihil thesi nostrae opponi potest, positionis inconcussae testimonium est.

Et revera, supponitur objectum transintelligibile, quod aciem intellectus nostri praeterit. Atqui, talis res, ubi primum supponitur, "putatur", et eo ipso non penitus intellectum nostrum transcendit. Objiciens, transintelligibile ducens objectum de quo intellectus suus de facto cogitat, suorum verborum significationem non permetitur [16].

Impossibilis proinde prostat negatio valoris absoluti cognitionis intellectualis, cum negari non possit quin affirmetur! De transintelligibili loqui non valemus quin de eo cogitemus et proinde saltem implicite characterem ejus intelligibilem agnoscamus. Uti dicitur, ens est conditio sui ipsius negationis; negari nequit quin affirmetur, scil. negatio ejus est impossibilis et mere verbalis evenit [17]. Eandem sententiam S. Thomas sequenti modo evolvit: "Veritatem esse est per se notum, quia qui negat veritatem esse, concedit veritatem esse. Si enim veritas non est, verum est veritatem non esse; si enim est aliquid verum, oportet quod veritas sit" [18].

2. Sed estne insolubilis quaestio? Quonam jure contenditur objectum intellectuale, ens qua tale, omni conditione esse expeditum et proinde absolutum? Quare scepticismum completum arcendum putamus?

Resp. Factum, quod agitari problema sinit, eo ipso jam quaestionem absolvit.

Animal, cum in cognitione sua sensibili includatur, ne existentiam quidem alterius objecti suspicatur. Quod si idoneum esset quod cognitionem critice perpenderet et rogitaret an forsan adhuc aliud daretur, animal esse, sola cognitione sensibili praeditum, jam desineret et fieret animal... rationale, homo.

Homo, valorem et vim cognitionis suae investigans, limites evertit et omni fine expeditur. Qui conscie interclusus tenetur, non nisi quodam modo (v. g. corporaliter) retinetur, dum alio sub respectu, in rebus ulterioribus versatus, limites excedit: quia limites agnosci non possunt quin superentur. Qui autem nullo modo limites transcendit, se interclusum esse non suspicatur. Atqui homo, quoniam de finibus possibilibus suae cognitionis quaestionem agitat, in his omnibus versatur quae ultra hos limites haberi possint et proinde limites transgreditur [19]. Eadem ratione nil eum praeterit. Quodam proinde sub respectu homo omnes transcendit limites, quia secus alio sub respectu nullus de limitibus sermo exoriri possit.

Conclusio instat: sicut transintelligibile enuntiari nequit quin cogitetur et proinde ut intelligibile attingatur, sicut de non-ente sermo nequit dari quin aliquid affirmetur et proinde "aliquid", "ens" cogitetur, ita de limitibus loqui nequit quin aliquid ulterius cogitetur et proinde addetur limites non esse absolutos et ens sine restrictione, ens totaliter et absolute affirmari.

3. Quidquid tamen cognoscitur ad modum cognoscentis cognoscitur: sicut cognitio sensibilis ex organorum statu, ita cognitio intellectiva e structura mentali pendet [20]. Praeterea, homo, cum sit finitus, cognitione omnium rerum perfecta insigniri nequit.

Resp. Quae omnia concedimus. Modus, quo res sunt, non est idem ac modus, quo a nobis cognoscuntur. Id quod est, discrepat a modo quo cognoscitur. Etsi longe abest ut asseveremus realitatem conceptibus universalibus, judiciis et ratiociniis constitui, nemo tamen infitiatur inter realitatem et nostram de ea cognitionem quamdam adesse convenientiam. Ardua sane quaestio quatenus haec pergat congruentia. Quidquid sit, datur respectus sub quo realitas et cognitio adamussim conveniant, scil. respectus entis qua talis, sub quo intellectus detegit quae objecto necessario insunt, quae absolute debent esse. Si absolutum, cui omnia congruunt, cognoscimus, attingimus cognitionem quae necessario rebus est consentanea et proinde absolute conveniens.

Talia non inducunt hanc cognitionem omni sub respectu esse accuratam et nullo progressui apertam. Experientia quotidie imperfectionem nostrae cognitionis indicat, quae imperfectio nos subsequitur tanquam umbra nostra. Quomodo haec sunt concilianda? Quomodo simul admittenda et valor absolutus et imperfectio nostrae cognitionis? Quia cognitio nostra de ente qua tali conveniens reperitur, quamvis indeterminata. Ejus comprehensio, licet absolutum prae se ferat valorem, nihilominus explicite potest enodari et clara cognitione determinari. Quae autem. quaestio, ad analogiam entis pertinens, infra enucleabitur.

CONCLUSIONES

1. Ut conclusionem praecipuam deducimus absolutum nobis esse notum. Datur absolutum, quod et scimus. Datur veritas veritas absoluta - quam tenemus.

2. Possibilis exinde prostat metaphysica (quae absolutum illud formaliter considerat) ejusque dignitatem, valorem et necessitatem fusius explanare supervacuum videtur.

3. Metaphysica, cum ens (objectum ejus formale) sit absolutum, est independens, in quantum caeteris scientiis non "essentialiter" nititur [21]. Nullis utitur postulatis, cum a cognitione exordiatur entis, cujus necessitas absoluta omni intellectui perspicua objicitur. Ens non "supponitur" sed statim "ponitur", quia, omni exclusa "oppositione", "imponitur". Etenim, jam enuntiavimus omnem entis negationem esse otiosam, cum, nisi verbis constans vacuis, necessario entis affirmationem implicet. Propria ergo natura metaphysicae valorem criticum prae se fert, quia in se justificationem plenam et completam includit.

4. Metaphysica, in quantum absoluta, objectiva est et realis.

Procul dubio metaphysica eminenter est philosophia humana, cum ens, objectum ejus formale, intelligentiae humanae objectum sit formale et homines objectum illud formale secundum modum humanum, id est activitate cognitionis abstractivae, complectantur [22].

Metaphysica autem, objecto "absoluto" formaliter inhaerens, omnem agnosticismum - et proinde omnem subjectivismum et idealismum - repellit, ne "fines" suae extensioni et valori suo "conditiones" assignari possint.

Metaphysica, etsi humana constructio, nullo tamen pacto valore suo intrinseco relativa est homini : est absoluta [23]. Valor ejus, structurae subjecti haud obnoxius est: metaphysica non est subjectiva, cum sit inconditionata. Valorem ergo objectivum [24] habet, cum principia ejus et pronuntia non sint alicujus mentis fictiones subjectivae [25] sed per se efform nt cognitionis cujusque intellectus objectum, scil. tanquam objectum per se intelligendum intellectui qua tali imponantur [26].

Eadem de ratione, metaphysica, quoad objectum, mundo mentali restringi non potest. Cum sit inconditionata, per se nulla de causa mundo ideali exclusive connectitur. Realitas externa, in quantum existit vel existere potest, investigatione metaphysicae objicitur, sicut et mundus cognitionis. Tali sensu dicitur: habet valorem realem [27], eo quod principia ejus et pronuntiata enuntiant non modo leges mentis, verum etiam leges entis, ergo entis tum mentalis cum etiam extramentalis, prout possibile est vel actu existit [28].

Quae cum ita sint, metaphysica, in quantum absoluta, omnes legibus suis exceptiones excludens, radicaliter omni scientiae experimentali opponitur, quae res de facto accidentes regulis colligit et proinde possibilitatem factorum, quae cum experientia non congruunt, non rejicit. Metaphysica e contra inquirit quae non esse non possint, quae de jure absoluto sunt [29].

5. Metaphysica exinde applicatione fruitur universali [30] quoniam ens, objectum formale, est transcendentale; aliis verbis, cum objectum ejus formale sit absolutum, objectum materiale complectitur omnia et singula [31].

NOTA. Negatores metaphysicae.

Valor metaphysicae absolutus a multis impugnatur et quidem duplici modo:

1° Empirismus sensualisticus distinctionem specificam negat inter intellectionem et sensationem; notio generalis esset vel imago sensibilis, vel imaginum complexus nomine communi signatus; judicia essent tantum imaginum associationes. Quare in humana cognitione intellectio legis necessariae nulla, sed tantum facti perceptio haberi posset. Conscientia necessitatis indolem psychologicam prae se ferret et esset fructus consuetudinis acquisitae cognoscendi [32].

2" Idealismus kantianus et neocriticismus, in affirmatione humana necessitatem advertentes, negant tamen eam esse absolutam. Mens operatur secundum quod est, suamque structuram in omni intellectione necessario profitetur. In principiis, v. gr., termini necessario percipiuntur convenientes, non quia in realitate extramentali res ita necessario constituuntur, sed quia mens, tali modo constructa, res aliter concipere nequit. Est necessitas idealis et mentalis, regula cognitionis, non autem realitatis; est lex subjecti cognoscentis, nullatenus entis simpliciter.

Resp. Valor cognitionis secundum objectum formale aestimatur. Elucet vis absoluta entis in quantum est ens. Cujus indolis absolutae explicatio mere psychologica prorsus est inepta, quia haec ad subjectum refertur. Aeque debilis esset interpretatio critica, subjectivista vel idealistica, quia, uti jam indigitavimus, praeterit ens esse inconditionatum. Operae pretium est animadvertere D. Hume et Im. Kant autumasse, quod enodatio quaestionum antimetaphysica tendentiae insitae nostrae mentis congruere non posset [33].