2. QUAE SIT VERI EXTENSIO

Verum est transcendentale atque cum ente convertitur.

Etenim, 1 ° omne ens est verum: objectum formale intellectus est ens; quare omne ens est intelligibile; jamvero intelligibile idem est ac verum; ergo omne ens est verum [34].

2° omne verum est ens, nam nihil intelligitur nisi sub ratione entis, siquidem objectum formale intellectus est ens. Non-ens non intelligitur, sed intelligitur hoc non esse intelligibile.

Verum transcendentale et cognitio imperfecta.

Ubi de ente disseruimus, sequentem objecimus difficultatem [35]: notio entis, ut transcendentalis, tam absolute omnia significat ut, ente cognito, cognitio omnia complectatur et proinde sit perfecta. Alia ex parte, cognitio nostra manifeste imperfectione laborat; proinde non omnia pleno modo cognoscimus, non nisi partem realitatis attingimus. Attamen, si non nisi partem realitatis cognoscimus, quonam jure contendimus omnia esse intelligibilia, scil. verum esse transcendentale?

Analogia notionis entis difficultatem solvere potest. Etenim notio analogica est cognitio vera, sed indeterminata. Proinde notio transcendentalis analogica, v. g. notio entis, efficit omnium rerum cognitionem veram, sed indeterminatam. Ita notio entis cognitionem omnium rerum simul completam et incompletam, perfectam et imperfectam repraesentat. Cum omnia attingat sub omni respectu, modo tamen obscuro et indeterminato, una ex parte completa est quoad extensionem, alia ex parte incompleta et perfectibilis quoad comprehensionem. Novae notae, non jam significatae, ab extrinseco addi nequeunt, sed quod modo indeterminato significatur, illuminari potest et e modo cognitionis magis imperfectae, quia magis obscurae, transire ad modum cognitionis magis perfectae, quia magis distinctae et lucidae.

Ergo notio transcendentalis, quia analogica, perfectionis est habilis. Adde quod dynamica est, quia analogica, et proinde principium fit evolutionis ad cognitionem magis perfectam.

Non nisi hoc modo progressus continuus cognitionis explicari valet. Qui progressus efficitur "solutione problematum". Conscientia autem problematis (Problembewusstsein) nascitur e contentione inter res cognitas et cognoscendas. Conscientia problematis est conscientia absentiae. Cum facultas nostra finita numquam adaequate realitatem, infinito modo perfectione refertam, exhaurire possit, conscientia problematis gignit tendentiam perpetuam ad veritatem. Conscientia autem problematis, quae est conscientia absentiae, necessario inducit id, quod est requirendum, non esse prorsus absens. Num quaeritur quod nullo pacto cognoscitur, rogat Plato? Pascal, S. Bernardum referens, eandem sententiam sed objecto determinato applicatam enuntiat: "Non possim te quaerere, mi Deus, nisi jam invenerim". Tendentia continua ad cognitionem perfectam, et conscientia problematis in tota amplitudine sua, supponunt cognitionem reconditam, quae eamdem amplectitur extensionem et proinde est transcendentalis. Perfecta tamen nondum est recondita haec cognitio, secus non possit fieri principium evolutionis ad cognitionem perfectam. Est quasi primus accessus et appulsus, qui, malis et universalis etsi confusus, efficit ut praesentiamus et praenoscamus divitias infinitas quae in ente absconduntur et quarum ad cognitionem praedestinamur.

Ergo ens, objectum formale cognitionis intellectualis, quod naturam intellectus in unoquoque actu cognitionis intellectualis revelat, nos compellit ut absoluta cum certitudine asseveremus omnia esse intelligibilia, verum esse transcendentale. Etsi nulla de re cognitionem omnino perspicuam et lucidam tenemus, attamen cognitionem quoad comprehensionem valde indeterminatam et proinde imperfectam possidemus, quae autem quoad extensionem omnibus convenit. Omnia sunt intelligibilia et ontologice vera.

Scholastici, licet naturam transcendentalem veri extollant et inculcent quod "intellectus natus est fieri omnia", nequaquam imperfectionem cognitionis humanae infitiantur [36].

1) Ita S. Thomas, dum recantat objectum formale intellectus esse ens et ens esse transcendentale, simul concedit objectum materiale proprium et proportionatum intellectus humani, durante hac vita, rebus constitui materialibus. In mundo materiali (et, quando hoc objectum sumus assecuti, per reflexionem in vita nostra psychica) realitatem obviam habemus. De entibus autem mere spiritualibus ideas non nisi analogas et negativas effingimus.

2) Ipse autem mundus materialis haud perfecte intellectu cognoscitur: secundum S. Thomam, materiale singulare non directe sed tantum per reflexionem ad phantasmata cognoscitur. Num revera intellectus humanus differentias individuales inter essentiam Petri et Pauli, inter duos equos, inter plantas diversas apprehendit? Quae entia individualia digito monstrantur et ut "hoc" et "illud", per characteres sensibus pervios, non autem per characteres individuales essentiales intellectui apertos, distinguuntur.

3) Imo, etiam rerum materialium species generatim nos praetereunt. Homo recte definitur animal rationale. Sed quomodo definienda est essentia equi, vel elephantis, vel rosae, vel alicujus mineralis? Quae omnia distinguimus notando proprietates sensibiles, nullatenus autem directa essentiae specificae cognitione.

Exinde sequitur in immensa entis amplitudine paucas inveniri cognitionis partes lucidas, dum permultae intellectui nostro abstractivo quasi nubibus refertae objiciantur. Quod si facultatem cognitionis, cujus objectum formale est ens, "intellectum" vocamus, et nostrum humanum intellectum (abstractivum scil. et discursivum) nomine "ratione" nuncupamus, quatenus proportionatum objectum habet res materiales et tantum de his rebus, quasdam notiones efformando univocas, claram obtinet cognitionem, - de partibus "irrationabilibus", scil. "clarae" cognitioni "rationis humanae" imperviis, verbum facere possimus. Attamen addendum, etiam intellectu nostro (sicut omni intellectu) haec omnia per notionem entis attingi; quae entis notio, transcendentalis et analogica, omnia indeterminato modo implicat, ita ut omnia sint "intelligibilia" et "vera".

Nostris diebus philosophi, cum de "irrationali" sermonem agant, persaepe partem realitatis, de qua rationi idea "distincta" deest, indigitare videntur. Alias per vias illud pervadere conantur, sive per vitam appetitivam, sive per sensum, sive per voluntatem, sive per apprehensionem emotionalem et objectivam valorum, etc. Absque dubio, sicut experientia externa, sensibilis, elementa prodit quae ratione non completo modo illustrantur et hoc in sensu ditiora sunt quam quae cognitione abstractiva attinguntur (etiam elementis sensibilibus ratione elaboratis, adhuc cognitionis sensibilis indigemus), ita interna et psychica vitae experientia, rata se cognoscere, appetere et sentire, elementa tradit subjectiva et objectiva, quae ratione abstractiva penitus perspici nequeunt et proinde pluribus elementis sunt referta quam quae cognitione abstractiva, clara et determinata apprehenduntur (abesse nequit, ne quidem post elaborationem intellectualem). Praesertim ex experientia interna philosophia moderna suam haurit doctrinam, ibique indicare et explanare conatur quae intellectu claro modo definiri nequeunt. Quae philosophia hodierna jure merito fontem elementis tam preciosis redundantem indicat et intento animo perpendit. Haud immerito autumat, rationi, lumine completo impervio manente, ad experientiam aditum esse aperiendum ut elementa illa clarescant; sed prorsus inique faceret si, posita rationis impotentia, concluderet in his omnibus elementum quoddam prostare quod nulla ratione esset intelligibile et legibus intellectus contradiceret. E contra leges absolutae, quas recenset intellectus, etiam his omnibus elementis congruunt et intellectus, licet lumen completum afferre non possit, solus tamen aptus est qui concinniter quasdam praescribat regulas quae modo necessario facta experientiae pervia ordinent. Omnia sunt intelligibilia. Intellectus etiam humanus transcendentalia attingit et habilis prostat qui ubique absolutum, cui experientia subest, agnoscat.