NOTAE

[1] Metaph. l. V, c. 1, 1013 a 17.

[2] "Nomen principii impositum est secundurn quod invenitur in creaturis ubi principium est prius aliquo modo principiato, ideo a prioritate imponitur; sed tamen imponitur ad significandum illud a quo est aliquid. Unde quamvis quantum ad modum significandi divinis non competat, sicut et alia nomina essentialia, quae a nobis imposita sunt, tarnen quantum ad rem significatam propriisime, ratio principii sibi competit". I Sentent., d. 29, q. I, a. 1, ad 1. - Quare a licet principium secundurn rationem nominis a prioritate sumatur, non tamen imponitur ad significandam prioritatem, sed originem... Licet ergo Pater non sit prior Filio, est tamen ejus principium". De Potentia, q. 10, a. 1, ad 10.

[3] "Principium est communius quam causa; nam prima pars motus vel lineae dicitur principium sed non causa". De Pot., q. 10, a. 1, id 9. Cfr Ia, q. 33, a. 1 c. et ad 1; In V Metaphys., lect. 1 (ed. CATHALA, p. 251, n. 751); In I Phys., lect. 1; de Principiis Naturae.

ALBERTUS M. jam scripserat: "Principium enim in plus est quam causa". Summa Theologiae, II, tr. 1, qu. 3, membr. I, art. 2, finit. (ed. Vivès, Paris, 1895,, t. 32, p. 13 A).

[4] Origo et evolutio notionis entis festive describuntur a J. WÉBERT, O. P., Essai de Métaphysique thomiste, Paris, 1928, pp. 42 et sq.

[5] Fr. SUAREZ, op. cit., d. 2, s. 4, n. 3. - Fr. M. SLADECZEK, S. J. Die verschiedenen Bedeutungen des Seins nach dem hl. Thomas von Aquin, in Scholastik, t. 5, 1930, pp. 192-209 (ens verbalfiter sumptum); pp. 523-550 (ens nominalfiter sumptum).

[6] Aliae sunt sententiae de significatione notionis entis: ita S. A. ROSMINI: ens in communi non distinguitur ab esse divino; cfr propositiones a Sancto Officio damnatae 14 Dec. 1887 (Henr. DENZINGER, Enchiridion symbolorum, Friburgi Brisgoviae, 1913, p. 509, nn. 1894 sq.). - G. W. F. HEGEL: ens purum est purum nihilum. - H. LOHEN : ens est ens intellectum. Etc. - Cfr Bern. FRANZELIN, S. J., Quaest. selectae ex philosophia scholastica fundamentali, Oeniponte, 1921, pp. 55-56.

[7] Scholastici perpauci objectum metaphysicae esse ens ut participium contendunt. Ita Mich. DI MARIA, S. J., Philosophia peripatetico-scholastica, t. 1, Philosophia prima seu Ontologia, Rornae, 1898, pp. 312-313, 317-324. -Cfr C. WILLEMS, Institutiones philosophicae, t. 1, Treviris, 1915, p. 385, nota.

[8] Cfr René KREMER, C. SS. R., Over het Zijnsbegrip als Middenpunt der thomistische Gedachte, in Kultuurleven, 50 jaargang, 1934, blz. 61 I-612. - Jacques MARITAIN, Sept leçons sur l'être et les premiers principes de la raison spéculative (1932-1933) (Cours et Documents de Philosophie), Paris, s. d. [19341, pp. 25-27. - Quoad ideam entis secundum Suarezium, Duns Scotum, Cajetanum, Sylvestrum Ferrariensem, S. Thomam, lege optimum opus: André MARC, S. J., L'idée de l'être chez saint Thomas et dans la Scolastique postérieure (Archives de Philosophie, vol. X, cah. I), Paris, 1933.

[9] Cum sit ratio abstractissima et simplicissima, ens nec definiri, nec declarari proprie potest.

[10] Hic ultimus indeterminationis gradus adhuc tamen aliquid positivi significat. neque est "nihilum indeterminatum", uti contendit Hegel, sed praecise "nihilo" opponitur.

[11] V. REMER, S. J., Ontologia (Summa philosophiae scholasticae, III), editio 5a emendata et aucta a Paulo GÉNY, S. ,J., Romae, 1925, p. B.

[12] "Quicumque enim scit universalia, aliquo modo scit ea, quae sunt subjecta universalibus, quia scit ea in illis; sed his, quae sunt maxime universalia sunt omnia subjecta, ergo ille qui scit maxime universalia, scit quodammodo omnia". In 1 Metaphys., lect. 2 (ed. CATHALA, n. 44, pp. 15-16). - Qui jura et obligationes cujusdam civis qua talis determinat, eo ipso jura et obligationes aliorum hominum quatenus priori similes sunt, i. e. quatenus ejusdem status eodem modo cives sunt, cognoscit.

[13] Transcendens et transcendantale non semper idem significant.

I. Apud SCHOLASTICOS MODERNOS generatim illae voces sic adhibentur

Transcendens est potius quod existit supra alia entia. Ita Deus "transcendens" religionis christianae.

Transcendantale est potius notio, cujus extensio generum extensionem praetergreditur.

Videtur in his semper duo includi : 1. aliquid (transcendens vel transcendentale) est alio "superius" ; et 2. inter hoc et illud est "solutio continuitatis", ita ut ab hoc ad illud per viam continuam perveniri nequeat. Sic intellectus sensum, spiritus materiam, Deus creaturas, notio entis omne genus "transcendunt".

II. Notetur KANT, et post illum alios non paucos, illis vocibus sensum omnino peculiarem tribuere.

Transcendentale duplicem sensum habet

a) est conditio a priori experientiae qua talis. Quo sensu opponitur "datis empiricis" hujus experientiae : v. gr. formae a priori rationis; quia vero tales conditiones cum illis datis empiricis necessario connectuntur et eis solis applicari possunt, "transcendentale", hoc sensu sumptum, etiam opponitur principio "metaphysico" : hoc enim, praeter omnem ulteriorern recursum ad experientiam, objecti experientiae uberiorem cognitionem gignere contendit (Kritik der reinen Vernunft, Die transcendentale Dialectik, Einleitung, § I, ed. Königl. Preusz. Akad. der Wissensch., t. 3, Berlin, 1911, p. 235). V. gr. principium, "omnis mutatio substantiae corporalis causa extrinseca producitur", est principium a priori "metaphysicum". Cfr Kritik der Urteilskraft, Einleitung, § 5 (t. 5, Berlin, 1913, p. 181);

b) est transcendentalis principii usus non-empiricus. Cum conditio a priori experientiae solis datis empiricis legitime applicetur, ejus usus semper "empiricus" esse debet. Quodsi praeter empirica data applicetur, principii transcendentalis immerito fit "usus transcendentalis". (Krit. der reinen Vern., I. c. ; Analytik der Grundsätze, 111, Phaenomena und Noumena, t. 3, pp. 203-204).

Transcendens significat quidquid quocumque sensu est ultra omnem possibilem experientiam.

Ita v. gr. principium est transcendens (et non tantum est transcendentale, vel modo transcendentali adhibetur) si ipsa sua natura omnem experientiae limitem praeterire contendit. Tale transcendens principium principio "immanenti" (etiam transcendentali) opponitur. "Wir wollen die Grundsätze, deren Anwendung sich ganz und gar in den Schranken möglicher Erfahrung hält, immanente; diejenige aber, welche diese Grenzen überfliegen sollen, transcendente Grundsätze nennen". Krit. der reinen Vern., Transcend. Dial., Einl., § I (t. 3, p. 235).

[14] "Absolu, en latin absolutum (composé 2e ab et de solvo; solvo vient de luo "délier a", précédé du suffixe se, lequel a changé son e en o) signifie étymologiquement délié, dégagé de liens. D'après cela, absolu signifie donc ce qui n'est pas lié à autre chose, ce qui se suffit. Par contre, le relatif, est ce dont le sort est lié à autre chose, ce qui ne se suffit pas.

On s'explique saus trop de peine que, de cette première signification de absolvere, en soient sorties d'autres: absolvere signifie payer ses dettes, absoudre; absolutio, acquittement, absolution, perfection; absolu, ce qui est achevé, complet, parfait.

On peut lire à propos de l'emploi équivoque des mors absolu et relatif, FONSEGRIVE, Certitude et Vérité, R. de Philosophie, 1908 n. Card. MERCIER, op. cit., 30 p., chap. I, par. 4, ll, n. 181, p. 379.

[15] "(Les notions transcendantales) ne sont pas seulement les plus universelles et les plus simples, elles sont aussi les plus intimes et les plus intérieures aux choses. En elles, an ne peut plus distinguer l'extension et la compréhension, car ce ne sont plus des notions limitées, mais des données infinies, qui imprègnent tout, qui se retrouvent partout. A l'être an ne peut rien ajouter, il se différencie et se divise lui-même. Rien n'est présupposé à l'être, puisque les genres suprêmes et les differences intimes sont encore de l'être. L'être est la toute première donnée, qui dépasse tous les genres, et qui pourtant demeure intrinsèque aux différences spécifiques, bi en plus, aux différences individuelles. I1 n'y a rien en dehors de l'être. Tout est de l'être. L'être est à la fois transcendant et immanent à tont, puisqu'il est infini : tel est le mystère de l'être. Et cette infinité de l'être ne vient pas dune indétermination - il n'est pas le Premier genre, tont proche de la matière - mais de sa supradétermination. L'être est infini parce qu il est comme pure lumière n. Th. PHILIPPE., O. P., Contemplation métaphysique et mystère de la création, in Revue des sciences philosophiques et théologiques, t. 23, 1934, pp. 346-347.

[16] Qui autumat nos impossibilitate irretiri ne cognitionem extendamus, eo ipso non necessario asserit cognitionem esse limitatam atque finitam, Cognitio divina infinita proclamatur, licet, ad universa extensa, ulterius extendi nequeat. Cognitio, quoad extensionem, finita non nominatur, nisi terminis retinetur et per proprios fines ita ab objectis ulterioribus secernitur ut dici non possit completa et universa complecti.

[17] "Interimens enim rationem, sustinet rationem". ARISTOTELES, IV Metaph., c. 4 (1006 a 26). - "Ille enim qui "destruit rationem", id est sermonem suum, dicendo quod nomen nihil significat, oportet quod sustineat, quia hoc ipsum quod negat, proferre non potest nisi loquendo et aliquid significando". S. THOM., In IV Metaph., c. 4, lect. 7 (ed. CATHALA, n. 611, p. 206).

[18] 1ª, q. 2, a. I, obj. 3.

[19] "Und ist es schliesslich nicht das wunderbarste Phänomen unserer Erkenntnis, dass menschliche Erkenntnis um ihre Grenzen weiss und gerade in diesem Grenzbewusstsein über sich selbst hinauswächst und hinausstrebt in die unendliche Welt jenseits der Grenzen eindlicher Erkenntnis! Indem der Menschengeist an seine Grenzen stösst, stösst er an das, was hinter den Grenzen beginnt. Die Grösse des menschlichen Geistes besteht geradezu in der Grösse seines Grenzbewusstseins; darum hatten auch die grössten Geister der Menschheit das stärkste Grenzbewusstsein. Wüsste der Mensch nicht um seine Grenzen, um seine Endlichkeit, dann wäre ihm das Unendliche ewig verloren. So aber leuchtet das Unendliche dem Menschen auf, wenn und je mehr er sich in seiner Endlichkeit bescheidet. Die Selbstbegrenzung der menschlichen ratio wird ihre wahrhaft metaphysische und ethische Erweiterung... Das Tier hat Grenzen, aber es weiss nicht um seine Grenzen, und darum ist es in seine Endlichkeit eingeschlossen. Der Mensch hat Grenzen, und er weiss um seine Grenzen, und darum wächst und strebt er über seine Endlichkeit hinaus in die Unendlichkeit". Gottlieb SÖHNGEN, Sein und Gegenstand. Das scholastische Axiom ens et verum convertuntur als Fundament metaphysischer und theologischer Speculation (Veröffentlichungen des Katholischen Instituts für Philosophie Albertus-Magnus-Akademie zu Köln, Bd. 11, Heft 4), Münster in Westfalen, 1930, pp. 77-78.

[20] Ed. LE ROY, Une philosophie nouvelle. Henri Bergson, Paris, 1913, pp. 3738, sic scribit: "L'esprit lui-même est une lanterne de projection qui promène sur la nature un faisceau de lumière; comment ne la teindrait-il pas de sa couleur propre?" - Hic autem color intellectus est color entis; color vero entis est color universalis, tum mentis cum rei extramentalis; quare, suo formali objecto intellectus ad res omnes consonat.

[21] Quoad differentiam inter metaphysicam et scientias cfr P. SCHEUER S. J., Notes de Métaphysique. I. Métaphysique et sciences, in Nouvelle Revue Théologique, t. 53, 1926, pp. 329-334. "La métaphysique est le savoir dont l'esprit humain est le sujet immédiat. Or operari sequitur esse. - Cognitum est in cognoscente ad modum cognoscentis. II s'ensuit que les caractères de la métaphisique sont proportionnés de tout point aux caractères ontologiques de l'esprit humain, lequel est tout à la fois substance indépendante du corps et forme du corps. Nous disons donc que la métaphysique est: ... 5º Dépendante ab extrinseco de la sensation. Sans quoi elle serait un savoir angélique. La forme humaine est dépendante du corps, parce que partie du corps, mais indépendante au sein de cette dépendance. Cette combinaison de dépendance et d'indépendance est le principe à partir duquel an doit résoudre, par voie strictement analytique, sans nouvelles hypothèses, sans violences et sans métaphores, toutes les questions relatives aux rapports du réel empirique et de l'intelligible humain". Ibid., pp. 333-334.

[22] Hujus metaphysicae humanae natura ("kreatürlicher Metaphjsik", quae simul est "Meta-noëtik" et "Meta-ontik"), quae neque divina cognitio creatrix est, neque tamen mera cognitio facti empirica, sed cognitio absoluti in factis experientiae, subtiliter indagatur atque, habita hodiernae philosophiae ratione, declaratur ab Erich PRZYWARA, S. J., in Analogia entis. Metaphysik. I. Prinzip, München, 1932, pp. 3-61. Cfr A. FAVRE, S. J., La philosophie de Przywara: Métaphysique de créature, in Revue néoscolastique de Philosophie, t. 37, 1934, pp. 65-87.

[23] Cfr A. GARDEIL, O. P., Le donné révélé et la Théologie, Paris, 1920, L'affirmation humaine, pp. 1-2.

[24] Ce n'est donc pas une affirmation libre, mais qui s'impose objectivement.

[25] Quoad multiplicem sensum vocis "objectivi", cfr A. LALANDE, Vocabulaire technique et critique de la Philosophie, t. 2, Paris, 1928, ad vocem "objectif" à l'intelligence. A. GARDEIL, op. cit., pp. 8-9.

[26] Nec ergo essentialis dicatur differentia inter structuram mentalem infantis et adulti, hominis "primitivi" et exculti, orientalis et occidentalis: quoad essentialia est semper mens eadem apud omnes atque omnes ergo ejusdem metaphysicae veritatis et ejusdem philosophici systematis sunt capaces.

[27] Quoad sensum vocis "realis", cfr A. LALANDE, op. cit., ad vocem "réel".

[28] "Ce n'est pas une affirmation ne valant que pour l'esprit qui l'énonce". A. GARDEIL, op. cif., pp. 8-9.

[29] Quamobrem miraculum in ordine physico intelligitur; miraculum vero quoad metaphysica principia est mera contradictio atque plane impossibile dicendum.

[30] " L'Etre, et toute la fécondité objective qu'il déploie dans les principes, sont indéniables dans tous les ordres d'être; parce qu'il ne s'oppose qu'au néant, parce qu'il ne s'oppose à rien ; et que cette seule opposition serait de l'être.

Dès lors, -- nous savons que nous précipitons le raisonnement, -- notre intelligence, même pure, même purement théorique, ne se meut pas seulement dans le sensible, mais dans toute l'ampleur de l'Etre, dans les différents ordres d'être, dass l'actualité idéale et existentielle, à supposer qu'elles nous soient données. Et si dans l'idée d'Etre, prise dans son immense envergure, nous découvrons la substantialité, la causalité, et d'autres réalités qui ne sont pas données par les sens, nous devons les étendre à tous les ordres de l'Etre, même à l'actualité existentielle. Quand an disait à Leibniz, nihil est in intellectu, quod non fuerit in sensu, il avait soin de répondre: praeter intellectum ipsum. Et il avait parfaitement raison. L'intelligence reçoit les données fournies par les sens dans l'idée de l'Etre; et l'on devine qu'un fait aussi énorme ne peut pas être sans influence, et sur l'objet particulier conçu, et sur l'au-delà de cet objet, révélé par l'Etre. Et l'inéluctable la tyrannique objectivité de l'être nous contraint à poser tout cela non seulement dans l'intelligence, mais dans la réalité et éventuellement dans l'existence actuelle parce que tout ordre d'être est régi par l'Etre, inéluctablement, tyranniquement objectif. Nous connaissons donc ce que les sens ne pourraient jamais nous fournir, nous étendons nos connaissances an delà de l'expérience sensible ; et nous pénétrons dass ces régions mystérieuses qui seules peuvent nous garantir le savoir humain, même clans nos connaissances expérimentales ". P. DE MUNNYNCK, O. P., L'Idée de l'Etre, in Revue néo-scolastique de philos., 31e année, 1929, pp. 421-422.

[31] Quonam sensu substantia dicenda sit objectum metaphysicae primarium seu princeps indicat S. THOMAS, In IV Metaph., 1. 1 (ed. CATHALA, pp. 183-184, n. 546): "Hic ponit (Aristoteles) quod haec scientia principaliter considerat de substantiis, etsi de omnibus entibus considerat, tali ratione. Omnis scientia quae est de pluribus quae dicuntur ad unum primum, est proprie et principaliter illius primi ex quo alia dependent secundum esse, et propter quod dicuntur secundum nomen et hoc ubique est verum. Sed substantia est hoc primum inter omnia entia. Ergo philosophus qui considerat omnia entia, primo et principaliter debet habere in sua consideratione principia et causas substantiarum : ergo per consequens ejus consideratio primo et principaliter de substantiis est ".

[32] Ita D. Hume, J. Stuart Mill, H. Spencer; E. de Condillac, A. Comte, E. Littré, H. Taine, Ch.-A. de Sainte-Beuve, E. Vacherot, L. Lévy-Brühl, E. Durkheim; L. Büchner, L. Feuerbach, K. Vogt, J. Moleschott, E. Haeckel, etc... - Fere idem loquitur quoad criticam negativam intellectus H. Bergson: cfr Matière et Mémoire, Paris, 1914, pp. 169-178; L'Evolution créatrice", Paris, 1917, pp. 322-327.

[33] "In short there are two principles, which 1 cannot render consistent; nor is it in my power to renounce either of them, viz. that all our distinct perceptions are distinct existences, and that the mind never perceives any real connexion among distinct existences. Did our perceptions either inhere in something simple and individual, or did the mind perceive some real connexion among them, there would be no difficulty in the case. For my part, I must plead the privilege of a sceptic, and confess, that this difficulty is too hard for my understanding. 1 pretend not, however, to pronounce it absolutely insuperable. Others, perhaps, or myself, upon more mature reflexions, may discover some hypothesis, that will reconcile those contradictions " . D. HUME, Treatise of human nature, I, appendix (Oxford, 1896, p. 636).

" Wir haben jetzt das Land des reinen Verstandes nicht allein durchreiset und jeden Theil davon sorgfältig in Augenschein genommen, sondern es auch durch-messen und jedem Dinge auf demselben seine Stelle bestimmt. Dieses Land aber ist eine Insel und durch die Natur selbst in unveränderliche Grenzen einge-schlossen. Es ist das Land der Wahrheit (ein reizender Name), umgeben von einem weiten und stürmischen Oceane, dem eigentlichen Sitze des Scheins, wo manche Nebelbank und manches bald wegschmelzende Eis neue Länder lügt und, indem es den auf Entdeckungen herumschwärmenden Seefahrer unaufhörlich mit leeren Hoffnungen täuscht, ihn in Abenteuer verflechtet, von denen er niemals ablassen und sie doch auch niemals zu Ende bringen kann ". Im. KANT, Kritik der reinen Vernunft, Analytik der Grundsätze, III, Phaenomena und Noumena (edit. Königl. preus. Akademie, Bd. 111, Berlin, 1911, p. 202). - Aptum est notare cum P. WÉBERT, o. c., p. 65 : a Le Fond de l'enfer dantesque avec son sinistre étang glacé est-il plus désespérant que ce paysage septentrional de "l'âme-île"? - Cfr H. VAIHINGER, Kant ein Metaphysiker? (Aus.: Philosophische Abhandlungen f. Christoph Sigwart), Tübingen, 1900. E. PRZYWARA, S. J., Kant Heute. Eine Sichtung, München und Berlin, 1930. H. BERGSON de Aristotelismo loquitur tanquam de metaphysica naturali intellectus humani. Cfr L'Evolution créatrice, p. 352.

[34] Abstrahens ergo dicendus non est alteram partem subjecti considerare, alteram vero (a priore realiter distinctam) negligere. Etenim etiam sensibilis cognitio sic procedit. Intellectus autem abstrahens idem totum subjectum sub variis aspectibus considerat; et est haec operatio intellectui propria.

Quo tamen sensu a S. Thoma etiam sensibilis cognitio abstrahere dicatur, vide ap. A. BLANCHE, O. P., La théorie de l'abstraction chez saint Thomas, in Mélanges thomistes, Le Saulchoir, Kain (Belgique), 1923, pp. 241-251.

[35] S. Thomas illa vocabula aliter adhibet: "L'abstraction considérée dans sa généralité se réduit donc à la représentation d'un ou de plusieurs éléments d'une chose, alors que les autres éléments ne sont pss représentés, mais ne sont ni inclus, ni exclus". - "L'abstraction ne s'en tient pss toujours là, elle peut comporter le retranchement, l'exclusion formelle des éléments que l'esprit laisse de côté. C'est alors qu'elle prend le nom de précision, praecisio". A. BLANCHE, op. cit., pp. 241, 240. Quo sensu S. Thomas dicit: "Esse autem commune, sicut in intellectu suo non includit aliquam additionem, ita nec includit in intellectu suo aliquam praecisionem additionis; quia si hoc esset, nihil posset intelligi esse in quo super esse aliquid adderetur". De Ente et Essentia, c. 6 (ed. M.-H. LAURENT, O. P., Taurini, 1934, p. 173).

[36] "Illud quod prirno intellectus concipit quasi notissimum, et in quo omnes conceptiones resolvit est ens". De Verit., q. 1, a. 1 - "Illud quod primo cadit in apprehensione, est ens, cujus intellectus includitur in omnibus, quaecumque quis apprehendit", 1ª 2ae, q. 94, a. 2.

Utrum ens sit etiam prima secundum tempus notio quae cognoscatur, sicut S. Thomas tenet, est quaestio psychologica quae inter auctores disputatur. Videsis tractatus psychologiae.

[37] S. Theol., Iª, q. 3, a. 5. "Ens non potest habere differentias sicut genus habet. Et ideo ens genus non est sed est de omnibus communiter praedicabile analogice; similiter dicendum est de aliis transcendentibus". De Natura Generis, c. 1. Cfr de Pot., q. 3, a. 16, ad 4; de Verit., q. 1, a. I.

Aliquando ens dicitur genus late dictum, scil. aliqua notio communis quacumque ratione determinabilis. "Genus (lato sensu) dici potest id quod genera transcendit, sicut ens et unum". De Malo, q. 1, a. 1, ad 11.

[38] "L'intuition métaphysique de l'être est une intuition abstractive... ; au lieu de dire abstraction, je vous propose de dire visualisation eidétique ou idéative, disons donc que l'intuition métaphysique de l'être est une intuition idéative...". J. MARITAIN, op. cit., p. 66. Cfr ibid., pp. 54 sqq.

[39] "... Hanc contractionem seu determinationem conceptus objectivi entis ad inferiora non esse intelligendam per modum compositionis, sed solum per modum expressioris conceptionis alicujus entis contenti sub ente; ita ut uterque conceptus, tam entis quam substantiae, v. gr., simplex sit, et irresolubilis in duos conceptus, solumque differant, quia unus est magis determinatus quam alius". Fr. SUAREZ, op. cit., d. 2, s. 6, n. 7. - " Entre l'être et tel être toute composition, même logique (i. e. genre et différence spécifique), est un non-sens ". N. BALTHASAR, L'Etre et les Principes métaphysiques, Louvain, 1914, p. 6.

[40] Cfr De Ente et Essentia, c. 3 et 4, et comm. CAJETANI in hunc locum. N. BALTHASAR, ibid., pp. 5-7 et 47-54.

CAJETANUS hanc denominationem abstractionis formalis et totalis primus usurpasse videtur. "Primam, ait, voco abstractionem formalem, secundam vero voco abstractionem totalem, eo quia quod abstrahitur prima abstractione, est ut forma ejus, a quo abstrahitur; quod vero abstrahitur secunda abstractione, est ut totum univèrsale respectu ejus a quo abstrahitur". De Ente et Essentia, prooem., q. 1 (ed. M.-H. LAURENT, p. 6).

[41] Quod verbum (v. gr. homo), - ad hoc attendatur -, a grammaticis concretum vocatur, cum tamen abstractam notionem (speciem humanam) significet.

[42] "Id quod est homo habet in se aliquid quod non habet humanitas; et propter haec non est totaliter idem homo et humanitas. Sed humanitas significatur ut pars formalis hominis". 1ª, q. 3, a. 3.

Humanitas etiam in sensu collectivo quandoque sumitur, totam extensionem notionis hominis, scil. omnes homines, designans. Neque in hoc sensu Petrum esse humanitatem dici queat; nam sub respectu extensionis Petrus est pars humanitatis: est enim quidam homo.

[43] Cfr J. WÉBERT, o. c., pp. 47-52.

[44] "Ergo perperam dictum est a nonnullis notionem entis habere unitatem quia omnia entia possunt considerari secundum communem rationem, omissis omnibus notis, quibus inter se differunt. Notae enim, quibus inter se differunt, habent rationem entis; ergo omitti non possunt". V. REMER, o. c., p. 15.

[45] "Le rapport entre deux ou plusieurs choses qui offrent quelque trait commun". Ad. DE HATZFELD, Ars. DARMESTETER et Ant. THOMAS, Diction. général de la langue Françaises, Paris, 1920, p. 92 b, ad vocem "Analogie".

[46] Hanc definitionem etymologicam S. Thomas saepe tradidit. Cfr De Principiis Naturae; De Verit. q. 2, a. 11; Compend. Theol., 1. 1, c. 27; 1ª, q. 13, a. 5; In Poster. Analyt., 1. II, lect. 17; In I Ethic., lect. 7, etc.

[47] In XI Metaph., 1. 3 (ed. CATHALA, p. 625, n. 2197). Cfr 1ª, q. 13, a. 5.

[48] Quatenus aequivocis appropinquare videntur, a S. Thoma "aequivoca" aliquando vocantur. Quo in casu distinguit Angelicus "aequivoca quae per fortunam sunt et casum", (i. e. aequivoca proprie dicta), et "aequivoca quae dicuntur per respectum ad unum principale", (i. e. analoga). Cfr 1 Sentent., d. 31, q. 2, a. 1, ad 2; In 1 Ethic., lect. 7.

[49] Quoad species univocitatis vide Pedro DESCOQS, S. J., Institutiones Metaphysicae generalis. Eléments d'Ontologie. T. I, Introductio et Metaphysica de ente in communi, Paris, 1925, pp. 207-208. Cfr J. HABBEL, Die Analogie zwisschen Gott und Welt nach Thomas von Aquin, Berlin, 1928, la pars, de univocatione.

[50] Quare aequivocatio potius ad grammaticam quam ad metaphysicam pertinet.

[51] Ita univoca et aequivoca a S. Thoma definiuntur in lª, q. 13, a. 5 et 10. Eamdem definitionem in aliis operibus Angelicus tradidit: cfr De Principiis Naturae; I Sentent., d. 35, q. I, a. 4; de Verit., q. 2, a. 11 ; I C. Gent., c. 32 et 33; de Pot., q. 7, a. 7; Comp. Theol., c. 27; In Metaphys., 1. IV, lect. I (ed. CATHALA, p. 182, n. 535) ; 1. VII, lect. 4 (p. 397, nn. 1335-1337) ; 1. XI, lect. 3 (p. 625, n. 2197) ; Quodl. 111, q. 2, a. 4.

[52] Variae definitiones analogiae recensentur a P. DESCOQS, o. c., p. 210.

[53] De Verit., q. 2, a. 11. Cfr etiam De Princ. Naturae; In l Sent., d. 19, q. 5, a. 2, ad 1 ; In V Metaph., 1. 8 (ed. CATHALA, p. 283, n. 879) ; ln 1 Ethic., 1. 7.

[54] Cfr de Princ. Nat.; I Sentent., d. 19, q. 5, a. 2, ad 1; de Verit., q. 2 a. 11; I C. Gent., c. 34; de Pot., q. 7, a. 7, c; Comp. Theol., 1. I, c. 27; In V Metaph., 1. 8 (p. 283, n. 879); In 1 Ethic., lect. 7 ; la, q. 13, a. 5 ; I1, q. 16, a. 6 ; la 2ae, q. 20 a. 3.

Non explicite sed aequivalenter Angelicus hanc analogiae speciem analogiam attributionis nuncupavit. Ita jam in De Principiis Naturae (1255): "Analogice dicitur praedicari quod praedicatur de pluribus quorum rationes et definitiones sunt diversae sed attribuuntur uni alicui eidem; sicut sanum dicitur de corpore animalis et de urina et potione... Omnes istae rationes attribuuntur uni fini, scilicet sanitati". Quare haec vox "attributio" non tantum indicat nomen et conceptum a principali termino ad alios extendi (ita JOH. A S. THOMA, Cursus Philosophicus thomisticus, Logica, IIa P., q. 13, a. 3, Parisiis, Vivès, 1883, t. 1, p. 409, col. I, ed. B. REISER, O. S. B., t. 1, Taurini-Romae, 1930, p. 483 b), sed indicat praeprimis hujus operationis fundamentum et justificationem, scil. terminos secundarios vere "referri" (attribui) ad rationem analogatam principali termino inclusam.

[55] Ut jam supra dictum est (p. 25) saepe Angelicus analogiam "in genere" etymologice declarat dicendo: "secundum analogiam, id est, proportionem". Et revera "quaelibet habitudo ad alterum proportio dicitur" (Ia, q. 12, a. 1, ad 4; de Trinit., q. I, a. 2, ad 3).

In de Verit., q. 2, a. II, postquam dictum est: "secundum analogiam, quod nihil est aliud dictu quam secundum proportionem", additur: "convenientia enim secundum proportionem potest esse duplex... prima convenientia est proportionis, secunda autem proportionalitatis... " . Illa convenientia proportionis analogiam attributionis indicat.

Quoad sensum "proportionis", haec notare juvat: "proportio secundum primam nominis institutionem, signat habitudinem quantitatis ad quantitatem secundum aliquem determinatum excessum vel adaequationem, sed ulterius est translaturn ad significandum omnem habitudinem cujuscumque ad aliud". (IV Sentent., d. 49, q. 2, a. I, ad 6. Cfr de Trinit., q. 1, a. 2, ad 3; de Verit., q. 2, a. 3, ad 4; q. 8 a. 1, ad 6 : q. 23, a. 7, ad 9; q. 26, a. 1, ad 7; Quodl. X, q. 8, ad 1 ; la, q. 12, a. 1, ad 4).

In duplici hoc sensu S. Thomas de "proportione" loquitur. Secundum vero "proportionem" in sensu stricto, mathematico, univoco sumptam, nullus conceptus de Deo praedicari potest (cfr de Verit., q. 2, a. 11); secundum autem "proportionem" sensu latiore sumptam, quidam conceptus analogice creaturis et creatori "attribuuntur" (cfr 1a q. 13, a. 5; de Pot., q. 7, a. 7 (non "proportio" sed "respectus" hic adhibetur); 1 C. Gent., c. 34 ("secundum ordinem vel respectum") ; Comp. Theol., 1. I, c. 27). Cfr F.-A. BLANCHE, O. P., Sur le sens de quelques locutions concernant l'analogie dans la langue de saint Thomas, ap. Revue des sciences philos. et théol., t. 10, 1921, pp. 52-59.

[56] J. M. RAMIREZ, O. P., De Analogia secundum doctrinam aristotelico-thomisticam (extract. ex La Ciencia tomista), Matriti, 1922, p. 49. - Cfr In IV Metaph., lect. 1 (ed. CATHALA, nn. 537-539) ; opusc. de Principiis Naturae, circa finem ; de Verit., q. 3, a. 2 et q. 21, a. 4; In 1 Ethic., 1. 7. - CAJETANUS, De Nominum Analogia, c. 2 (ed. P. N. ZAMMIT, O. P., Romae, 1934, p. 12).

[57] 1 C. Gent., c. 34 initio; de Pot., q. 7, a. 7 corp. - "On distingue l'analogie unius ad alterum et l'analogie duorum ad tertium, ou multorum ad unum. La première sorte d'analogie comporte le rapport direct et immédiat des analogués secondaires avec l'analogué principal. La seconde pose le rapport de divers analogués entre eux, rapport qui présuppose la relation avec l'analogué principal". N. BALTHASAR, o. c., p. 70.

[58] Hic est sensus proprius vocis graecae ANALOGIA: "Proportionalitas nihil aliud est quam aequalitas proportionis". (S. THOMAS, In V Ethic., 1. 5).

Praeprimis de ordine quantitativo agitur, nam statim Angelicus addit: "Proportio autem nihil est aliud quam habitudo unius quantitatis ad aliam". Cfr etiam In 1 Posterior. Analyt., lect. 11.

Attamen sicut "proportio" (cfr p. 27, nota 1), ita "proportionalitas" aliquando etiam in ordine non quantitativo adhibetur: "... quamvis finiti ad infinitum non potest esse proportio (scil. in sensu strictiore), quia excessus infiniti supra finitum non est determinatus, potest tamen inter ea esse proportionalitas (scil. in sensu latiore), quae est similitudo proportionum. Sicut enim finitum aequatur alicui finito, ita infinito infinitum". IV Sentent., d. 49, q. 2, a. 1, ad 6. Cfr de Verit., q. 2, a. 3, ad 4.

[59] De Verit., q. 2, a. 11 corp.; 1a, q. 13, a. 3., ad 1 et 3.

[60] "Sic nomen leonis dictum de Deo, nihil aliud significat quam quod Deus similiter se habet ut fortiter operetur in suis operibus, sicut leo in suis". 1ª q. 13, a. 6.

[61] "L'analogie métaphorique présente ceci de commun avec l'analogie d'attribution que l'on ne peut comprendre la notion métaphorique, sans se reporter à la signification propre. Il y a donc encore, dans ce cas, des analogués secondaires essentiellement ordonnés à un analogué principal.

Ce qui distingue la métaphore de l'analogie d'attribution, c'est que la perfection, abstraction faite de son sens propre ou figuré, est considérée comme intrinsèque à chacun des analogués dans la métaphore, ce qui ne se vérifie pas dans l'analogie de proportion directe". N. BALTHASAR, o. c., pp. 71-72.

[62] S. Thomas hanc analogiae speciem variis in locis explicat. Cfr 1 Sentent., d. 19, q. 5, a. 2, ad I (ubi analogia "secundum intentionem et secundum esse" vocatur); de Verit., q. 2, a. 11 (ubi "convenientia proportionalitatis" vocatur et alteri speciei, scil. "proportionis" opponitur); In V Metaphys., lect. 8 (ed. CATHALA, p. 283, n. 879); In Ethic. ad Nicom., 1. 1, lect. 7; In Analyt. Poster., 1. 11, lect. 17.

[63] "Eandem habent proportionem visus quoad corpus et intellectus ad animam". In 1 Ethic., 1. 7; de Verit., 1. c.

[64] "... diversa habitudo ad esse impedit univocam praedicationem entis. Deus autem alio modo se habet ad esse quam aliqua creatura; narr ipse est suum esse, quod nulli creaturae competit". De Pot., q. 7, a. 7, corp.

[65] "Neque parificantur in intentione communi neque in esse... oportet quod natura communis habeat aliquod esse in unoquoque eorum de quibus dicitur sed differens secundum rationem majoris, vel minoris perfectionis". 1 Sentent., d. 19, q. 5, a. 2, ad 1.

[66] "Quod praedicatur de aliquibus secundum prius et posterius, certum est univoce non praedicari". I C. Gent., c. 32, arg. 6.

[67] Cfr II Sentent., d. 42, q. I, a. 3, c.; de Malo, q. 7, a. I, ad I ; la, q. 5, a. 6, ad 3 ; etc.

[68] "... ea quae dividunt aliquod commune analogum se habent secundum prius et posterius etiam quantum ad intentionem communis quod dividitur, sicut patet de substantia et accidente". III Sent., d. 33, q. 2, a. 1, sol. 1, ad 2. Cfr 1ª 2ae, q. 61, a. I. ad I.

[69] Iª, q. 13, a. 6, corp. init.

[70] Quod negant CAJETANUS, JOAN. A S. THOMA, OLIVA et nuper RAMIREZ, O. P. (De Analogia secundum doctrinam Aristotelico-Thomisticam, Matriti, 1922, et in La Ciencia Tomista, t. 15, 1923, pp. 405-41 I ; t. 16 1924, p. 397). Cfr etiam J. LE ROHELLEC, C. Sp. S., De fundamento ontologico analogiae in Divus Thomas (Plac.), ser. 3", ann. 3, 1926, pp. 97 sqq. et 673 sqq. (id. in Problèmes Philosophiques. La Connaissance Humaine. Les Fondements de la Morale. Articles et Notes recueillis et publiés par les RR. PP. C. LARNICOL et A. DHELLEMMES. Paris, 1933, pp. 114 sqq. et 126 sqq.). M. T.-L. PENIDO, Le rôle de l'analogie en théologie dogmatique (Bibl. thomiste, XV. Sect. théol., II), Paris, 1931, pp. 46-53.

Affirmant vero SYLVESTER FERRARIENSIS, et nuper A. BLANCHE, O. P. (in Revue des sciences philosophiques et théologiques, t. 10, 1921, pp. 169-193; Revue de Philosophie, t. 30, 1923, pp. 251-260, nov. ser. t. 3, 1932, pp. 37-78), et N. BALTHASAR (L'abstraction et l'analogie de l'être, in Miscellanea Tomista (Extraordinari d'Estudis Franciscans), Barcelona, 1924, pp. 189-194).

[71] "Ens, quod denominatur ab esse, non univoce de Deo ac de creaturis dicitur, nec tamen prorsus aequivoce, sed analogice, analogia tum attributionis rum proportionalitatis". Thesis IV ex viginti quatuor a S. Congr. Studiorum decreto 27 Julii 1914 approbatis.

[72] In memoriam reducimus analogiam, sicut et univocitatem, ad modum tribuendi praedicatum subjecto alicui pertinere. Quaestio exinde analogiae habitudinem inter ens et ejus inferiora intendit. Quod si ens absolute considerari posset, inferioribus ejus praetermissis, (quod impossibile videtur, cum ea acta etsi confuse contineat), tali sub respectu quaestio nondum poneretut et dicendum esset cum Javello: "Iste est ordo in intellectu ut primo concipiat ens commune in se quam comparet ipsum suis contentis, et in illo priori non habet rationem univoci nec analogi eo quod consideratio in illo priori est absoluta, consideratio autem univoci vel analogi est respectiva; concernuntur enim inferiora, quibus nomen et ratio superioris communis attribuitur". JAVELLUS, Metaphys., Venetiis, 1568, p. 47. Cfr N. BALTHASAR, loc. Cit., p. 176.

[73] "Prenons comme exemple le concept analogue par excellence: ens, sous sa forme la moins déterminée aliquid. Ce concept exprime tout ce qu'il y a de réalité dans cet objet A, ma montre par ex.; mais aussi, en même temps, il représente toute la réalité de l'objet B, qui est par ex. la tour Eiffel. Comment ces deux objets, restant distincts, et étant formellement divers, peuvent-ils être représentés selon leur réalité totale par le même concept? Tel est le problème.

La réponse générale est que ce concept aliquid ou "quelque chose" les représente par analogie: et c'est fort bien. Mais an ajoute que de par sa nature même, le concept analogue devra représenter dans son unité des êtres qui sont partim eadem, partim diversa. - S'il en était ainsi, an ne voit pas tout d'abord pourquoi an devrait faire des analogues une catégorie à part; l'esprit distinguerait cet idem et ce diversum, il unirait les concepts par idem et les opposerait par le diversum: rien de plus banal, ni de plus simple. Reste à voir si cela se peut.

Je vais donc isoler par la pensée ce en quoi ces deux objets sont supposés idem. Or, dit-on, ils sont idem en tant qu'ils sont ens. Il me reste donc d'autre part ce en quoi ils diffèrent: mais ils ne diffèrent pas par rien du tout, car ce ne serait pas différer; ils diffèrent donc par de la réalité, par quelque chose; or ce dernier "quelque chose", dans le concept ainsi abstrait, devrait être purement de la différence et n'offrir plus aucun partim idem: ce qui n'empêche pas que, tout en étant purement différent, ce dernier " quelque chose n mérite, comme tel, le nom et répond au concept d'aliquid. Il faut donc avouer que des objets purement différents peuvent et doivent être représentés par le même concept et que le pur différent, comme tel, n'est pas du pur dissemblable. C'est un donné qu'il nous faut expliquer mais qui ne peut s'expliquer par l'union de l'identique pur et du pur dissemblable". P. DESCOQS, o. c., p. 231.

[74] Etiam individua materialia (etsi sint univoca sub aspectu specifico) qua entia sunt tantum analogice eadem. Quod immerito negatur a JOANNE A S. THOMA. Cfr Cursus philosophicus thomisticus, Ars logica, p. II, q. 13, a. 3 (ed. Vivès, Parisiis, 1883, t. I, pp. 410-411; ed. B. REISER, Taurini-Romae, 1930, pp. 485 b-486 a); q. 14, a. 2 (Vivès t. I, p. 435; REISER, t. I, p. 511 a).

[75] "Nous expliquerons ce fait qu'une certaine diversité irréductible conditionne le simple semblable en recourant â cette expression de forme dialectique, mais d'apparence un peu paradoxale, diversa etiam qua diversa sunt similia. Mais il doit être bien entendu que nous ne donnons pas â la particule qua un sens réduplicatif ou causal; nous ne l'emploierons là qu'en un sens spécificatif, ou si l'on veut, formel (FRICK, Logica, n. 86). Et ce sens est celui-ci : a) une certaine diversité est condition sine qua non de la simple ressemblance, qui autrement serait identité formelle; b) elle n'en est pas la raison formelle, étant donné le sens du mot simile qui indique toujours un rapport tendant non pas précisément â la dissemblance pure, mais â l'identité n. P. DESCOQS, o. c., p. 178, nota.

[76] "Diversa habitudo ad esse impedit univocam praedicationem entis. Deus autem alio modo se habet ad esse quam aliqua creatura; nam ipse est suum esse, quod nulli creaturae competit". De Pot., q. 7, a. 7 c. - "Convenientia etiam quandoque attenditur duorum ad invicem inter quae non sit proportio, sed magis similitudo duarum ad invicem proportionum, sicut senarius convenit cum quaternario ex hoc quod sicut senarius est duplum ternarii ita quaternarius binarii... (et haec est) convenientia... proportionalitatis... sicut nomen visus dicitur de visu corporali et intellectu, eo quod sicut visus est in oculo, ita intellectus est in mente... secundum illum modum nihil prohibet aliquod nomen analogice dici de Deo et creatura. Sed tamen hoc dupliciter contingit : quandoque... symbolice de Deo dicuntur, ut cum dicitur leo, vel sol, vel hujusmodi...; quandoque vero nomen quod de Deo et creatura dicitur, nihil importat ex principali significato secundum quod non possit attendi praedictus convenientiae modus inter creaturam et Deum; sicut sunt omnia in quorum definitione non clauditur defectus, nec dependent a materia secundum esse, ut ens, bonum et alia hujusmodi". De Veritate, q. 2, a. 11.

[77] J. LE ROHELLEC, art. cit., pp. 92-93 (op. cit., p. 110). - Ergo terminus analogatus in recto non significat omnia inferiora confuse sumpta (quia terminus analogus non satis distingueretur a termino collectivo), neque in recto significat unum ex inferioribus, prout illud aliis proportionaliter est simile (quia confusio fieret inter primam originem nominis et principale ejus significatum). Remanet ergo ut in recto significet ipsam formam seu perfectionem pluribus communem, secundum quod in omnibus inferioribus proprie invenitur, non quidem totaliter similis, sed imperfecte seu proportionaliter similis.

[78] Quoad unitatem conceptus entis, cfr A. GARDEIL, O. P., Faculté du divin ou faculté de l'étre, in Revue néo-scolastique de Philosophie, 18e année, 1911, pp. 93-96.

[79] "La connaissance de l'unité analogique comme telle est donc un état rudimentaire de la connaissance humaine, qui doit se compléter par une analyse éclairant ce qui reste obscur, remplaçant l'unité imparfaite et informe par une pluralité distincte n. N. BALTHASAR, L'Etre et les Principes métaphysiques, Louvain, 1914, pp. 77-78.

De momento cognitionis confusae et indistinctae, vide J. WÉBERT, La connaissance confuse, in Revue des sciences philosophiques et théologiques, t. 17, 1928, pp. 365-382.

[80] J. a S. THOMA, O. P., Cursus Philosophicus, Logica, P. 2, q. 13, a. 4, (Parisiis, Vivès, 1883, t. I, p. 412, col. 2; ed. B. REISER, O. S. B., t. 1, Taurini-Romae, 1930, p. 487 b).

[81] J. LE ROHELLEC, art. c., pp. 82-83 (op. cit., p. 102). - Cfr De Verit., q. 21, a. 4, corp. et ad 2.

[82] 1ª q. 13, a. 6.

[83] "Being is not therefore contracted to its inferiore by extrinsic differences... Abstraction of the concept of being does not mean a stripping off of the differences which constitute its linkage with the real, but a sinking of these differences into its implicit but actual content; and contraction is not an addition of notes extrinsic to it which would unite it with the real order; but an emergence of these existential modes explicitly into consciousness. This view is pregnant with the most important consequence. One only insists here an the intimate relation of the concept to the real : the modalities which being assumes in the order of the real are found in the primordial and basic intellectual notion n. Francis E. MCMAHON, Thomistic Metaphysics: a systematic explanation of the real, in The New Scholasticism, vol. 8, 1934, pp. 242-243.

[84] De Verit., q. I, a. 1; Ia 2ae, q. 24, a. 2.

[85] Cfr R. GARRIGOU-LAGRANGE, O. P., Dieu, son existence et sa nature, Paris, 1923, pp. 127-131.

[86] "Le néant est, par définition, la négation de l'être; en italien, an dit niente (nè ente), d'où nient, néant, non-être; en anglais, an dit nothing, no-thing, pas une chose. Le mot latin nihilum, non hilum, fait image, mais est moins expressif. Le hilum (en français le hile, point d'attache par où la graine adhère au funicule et en reçoit les sucs nourriciers) désigne un petit point noir, â peine perceptible au bout de la fève. D'où l'expression: pas même la matière de ce petit point noir, non hilum, nihilum. En néerlandais, niets (niet iets) pas un peu, pas même un peu". Card. MERCIER, op. cit., 2" p., par. 2, n. 61, p. 144.

Psychologice loquendo idea nihili est ditior idea entis; includit enim tum ens, tum entis remotionem. Quo sensu dicitur conceptus positivus in se. Sane nihilum non est quid positivum quod per se repraesentaretur conceptu, sed duo includit: 1° ens, ergo positivum, cui 2" negatio advenit, remotio hujus entis. Quoad analysim psychologicam ideae nihili, cfr H. BERGSON, L'Evolution créatrice, Paris, 1917, pp. 298-322.

[87] Eo quod idea nihili diversimode, imo analogice sicut ens, applicari debet, rejicienda est theoria analogiae entis ab Aug. VALENSIN, S. J. proposita (A travers la Métaphysique, Paris, 1925, pp. 211-234; et ap. Revue Apologétique, t. 32, 19201921, pp. 321-343).

Notio analogica, ait, supponit semper eumdem respectum esse ad quamdam univocam notionem. Ita esse analogicum est : i. e., Iº in quaque applicatione in se diversum, sed simul 2º eumdem respectum habens ad univocam notionem nihili.

"(L'idée du néant) dit toujours la même chose; car de quelque manière qu'on l'obtienne, par la négation du nécessaire ou par celle du contingent, le néant est toujours identique à soi...

Une fois en possession du concept univoque de néant, la pensée retourne â l'être... Elle en obtient alors, par rapport au néant, un autre concept, bien pauvre, il est vrai, et bien abstrait, mais qui justement â cause de cela est dune application universelle.

Pour être complet, ajoutons qu'il ne suffirait pas encore de l'univocité du néant pour fonder un commun concept d'être, si le rapport des êtres â ce terme était lui-même divers selon les êtres, - mais, du point de vue d'où an 1 envisage ici, il ne l'est pas, car an n'a besoin, pour définir l'être que de ce qu'il y a de négatif dans l'opposition au néant. Quaevis negatio stat in indivisibili". (A travers la Métaphysique, pp. 224-225). - Hujus sententiae refutationem vide ap. N. BALTHASAR, Etres de raison : Négations et Relations. Le néant est-il univoque ou unique? in Criterion, an. V, 1929, pp. 291-297.

[88] Quibus distinctionibus inter nihilum absolutum et nihilum relativum, et inter nihilum omnium et nihilum entium finitorum, removentur difficultates ab H. BERGSON motas (L'Evolution créatrice, loc. cit., et ap. Revue philosophique, t 62, 1906 (t. 2), pp. 449-466), secundum quem problema originis omnium est "pseudo-problema", cum idea nihili omnium sit "pseudo-idea". Cfr R. JOLIVET, A la Recherche de Dieu, Notes critiques sur la Théodicée de M. Edouard Le Roy, in Archives de Philosophie, vol. 8, cah. 2, Paris, 1931, Appendice 1, La critique bergsonienne de l'idée de néant, pp. 75[207]-83[215].

[89] "Tant d'analyses paraîtront peut-être subtiles. Mais il faut s'astreindre à en suivre les sinuosités si l'on veut pénétrer dans le sanctuaire. Pour être naturelle à l'esprit humain, la métaphysique thomiste n'en requiert pas moins un approfondissement. Si l'on n'avait pas perçu la continuité du développement des idées nous dirions volontiers de reprendre le travail depuis la première intuition de l'être. Schopenhauer, dans la préface de son livre, Le monde comme Volonté et comme Représentation, donne ce conseil à qui voudra pénétrer dans la pensée ici proposée: c'est de lire le livre deux fois, la première avec beaucoup de patience, appuyée sur cette idée qu'à la seconde fois bien des choses et toutes peut-être, apparaîtront sous un jour absolument nouveau. On décèle bien quelque fatuité en cet avis du métaphysicien du vouloir, mais la réflexion appliquée aux écrits philosophiques en général pourrait bien être juste: peut-être qu'en un roman suffit-il de suivre le cours du drame qui n'est jamais si vraiment vécu que lorsqu'on ne connaît pas l'avenir des personnages. Dans un ouvrage de spéculation pure, l'effet de surprise n'est pas cherché par le philosophe: il faut au contraire que tout élément de pensée devienne une habitude: ce n'est donc que par une longue accoutumance qu'on peut réaliser un travail profitable. ... La métaphysique est la plus haute science à laquelle l'esprit humain puisse aspirer, dans 1'ordre naturel. Il serait vain d'en éluder les difficultés autrement que par un exposé aussi continu, aussi progressif que possible n. J. WÉBERT, Essai de Métaph. thomiste, Paris, 1928, pp. 57-59.