2. PRINCIPIUM FINALITATIS

N. 1. Ponitur quaestio.

Dari causalitatem finalem nemo negare valet. "Constat hoc luculenter in agentibus intellectualibus, in quibus finis suam causatatem immediate ac primo exercet. Agentia itaque intellectualia, quum libere agunt, certum aliquem finem spectant, cujus intuitu se movent, primo quidem ad ipsius finis amorem, tum vero ad eligenda et exsequenda media propter illum. Neque aliud sunt actus liberi voluntatis, quam vel amor et intentio finis, vel electio mediorum, vel imperium, quo facultates ceterae ad media seu invenienda seu exsequenda determinantur. Ergo finis, motionem quamdam exercet in voluntatem, qua motione influit in existentiam actionum ipsius eorumque omnium, quae per ejusmodi actiones producuntur. Habet ergo finis veram causae rationem" [50].

Jam autem quaeri potest, utrum causalitas finalis etiam in entibus cognitione destitutis inveniatur.

Respondetur, de facto dari finalitatem naturalem, quam constans ordo naturalis manifestet [51].

Ulterius nunc quaerendum est, an lex finalitatis sit lex metaphysica omnem efficientiam necessario regens, nullam ergo exceptionem admittens, ita ut dici possit: deordinatio metaphysica est contradictio.

N. 2. Solvitur quaestio.

1. Omne agens agit propter finem.

Omne agens est determinatum quoad suum esse (nam ens et unum convertuntur), ergo quoad suum agere; nam agere sequitur esse. Ergo agit ad aliquem effectum determinatum producendum, seu ordinatur ad talem effectum. Atqui id ad quod agens ordinatur habet rationem finis. Ergo omne agens ad finem ordinatur seu propter finem agit [52].

Idem "per absurdum" ostenditur.

Agens quod non ordinatur ad finem determinatum indifferenter se habet ad multa, i. e. non magis unum eorum producit quam aliud. Unde dicendum hoc agens vel agere non posse, vel producere effectum ratione sufficienti carentem, siquidem quare hic potius quam alius effectus ex agente indifferenti efflueret non videtur [53].

II. Finis qua talis ab aliquo agente intelligi debet.

1. Finis ad quem agens determinatur est hujus determinationis ratio realis seu causa: etenim ob hunc finem agens taliter determinatur: ad eum obtinendum ordinatur. Jamvero causa ut agere valeat, existere debet. Ideoque finis, ab agente producendus, jam ante actionem quodammodo existat oportet.

Jam autem praeter existentiam in propria specie realem non datur nisi existentia secundum speciem intentionalem in subjecto cognoscente. Quare finis qua causa est finis cognitus: cognitio finis est conditio sine qua non finalitatis [54].

2. Non sufficit tamen quaecumque finis cognitio; cognitio intellectualis sit necesse est.

Etenim si finis tantum causat quatenus cognoscitur, formaliter ut finis cognosci debet, i. e. ut ratio ordinis, ut terminus ad quem causa efficiens ordinatur.

Jamvero rationem finalitatis atque relationem medii ad finem nulla sensibilis cognitio, sed tantum cognitio intellectualis attingere valet. Objectum enim formale sensus est quoddam "quale". Objectum vero formale intellectus est ratio "entis" qua talis; quamobrem intellectus quamcumque rationem entis, etiam rationem finalitatis, cognoscere valet.

Ergo in intellectuali cognitione medium et terminus sub ratione finalitatis uniuntur: finis qua causa est finis intellectu apprehensus: intellectio finis est conditio sine qua non finalitatis [55].

III. Omne agens agit propter finem vel ut se ordinans ad finem intellectum, vel ut ordinatum ad finem ab alio intellectum.

Etenim agens ad finem tendere potest dupliciter: "uno modo sicut seipsum ad finem movens, ut homo; alio modo sicut ab alio motum ad finem; sicut sagitta tendit ad determinatum finem ex hoc quod moveatur a sagittante, qui suam actionem dirigit in finem. Illa ergo, quae rationem habest, seipsa movent ad finem...; illa vero quae ratione carent, tendunt in finem propter naturalem inclinationem, quasi ab alio mota, non autem a seipsis, cum non cognoscant rationem finis; et ideo nihil in finem ordinare possunt, sed solum in finem ab alio ordinantur..., sive in finem (sensibus) apprehensum, sicut bruta animalia, sive in finem non apprehensum, sicut ea quae omnino cognitione carent" [56].

Conclusio.

Finalitas non excludit efficientiarn sed eam complet: est ratio determinationis ipsius agentis [57]. Quare principium efficientiae et principium finalitatis diversos sed inseparabiles aspectus unius causalitatis principii enuntiant [58].

Ergo principium finalitatis nullatenus est internae experientiae projectio ad extra, qua anthropomorphice sensibilia phenomena explicarentur; imo neque est mera lex experimentaliter stabilita; est autem principium stricte absolutum et metaphysice certum et universale, cum sit ipsius principii causalitatis (quod indirecte ad principium contradictionis reducitur) aspectus.

COROLLARIA.

1. Finalitas rerum est praeprimis interna et essentialis, scil. ipsa activitatis principia, et praeprimis natura (principium substantiale secundum quod agitur) [59], ad determinatum finem ordinantur.

a) Rerum universus ergo naturis constituitur [60]. Ex illis naturis et earum activitate ordo naturalis seu cursus naturalium resultat.

Siquidem forma substantialis est principium determinationis substantialis, natura praeprimis formam designat [61].

Cum illa naturali ordinatione notio appetitus naturalis cohaeret: significat enim proportionem inter subjectum et ejus finem seu complementum [62].

Exinde quid sint ad mentem S. Thomae leges naturales facile intelligitur. "Lex cujusdam naturae" est ipsa haec natura in quantum de se ad talem determinatum effectum ordinatur. Leges omnium naturarum simul sumptarum, seu "lex naturae", est ordo naturalis quatenus ex entium intrinseca determinatione resultat [63].

"Lex naturalis", si sensu philosophico S. Thomae sumatur, a lege naturali in sensu scientifico sumpta [64] sedulo distinguatur. Est tamen inter utramque quaedam connexio, cum determinismus, lege scientifica expressus, stabili lege naturae (sensu philosophico) nitatur.

b) Tali legis naturae notione omnis contingentia prorsus excluditur, eo sensu quod quaecumque causa necessario secundum suam naturam agit, et ad effectum determinatum de se et essentialiter ordinatur [65].

Attamen notetur ordinem naturae pluribus entibus constitui quae influxum in invicem exerceant. Quare sub unius influxu aliud ens aliquando prohibetur quominus effectum attingat, quem attingeret si illum influxum non subiret. Quare considerans quoddam ens, abstractione facta ab ejus naturali ab aliis dependentia, posset aliquam legis naturae contingentiam advertere, eo quod ad causarum interactionem non attenderit [66].

II. Finalitas rerum externa etiam dari potest, et de facto advertitur in universo; v. gr. vegetalia mineralibus, animalia vegetalibus, homines animalibus utuntur, i. e. tamquam media in finem suum convertunt [67].

Sed in quoque subjecto finis extrinsecus intrinsecum finem praesupponit. Ceteroquin extrinsecus finis entis inferioris cum superioris fine intrinseco coincidit: quo sensu S. Thomas animadvertit "est idem finis agentis et patientis in quantum hujusmodi (i. e. ut patientis, - non ut entis), sed aliter et aliter" [68].