ART. 2. QUAE SINT PRIMA PRINCIPIA

Prima principia primis conceptibus constituuntur. Primi vero conceptus sunt transcendentales atque omnibus prior est generalissima notio entis.

Tria generatim entis principia recensentur, ad quae cetera vel directe, vel saltem indirecte reduci possunt.

I. Principium identitatis.

Formula sequens est: "ens est ens", seu "quod est, est", "quod non est, non est", "non-ens non est" [155].

Mens nostra statim ac notionem entis apprehendit, suam cognitionem ope judicii perficere conatur; itaque, objecto apprehenso sibimetipsi opposito, pronuntiatur A est A, quod est, est quod est [156].

Illud principium est tautologia eo sensu quod nullam notam affert novam: praedicatum simpliciter subjectum revocat [157]. Sed non est mera tautologia eo sensu quoll illud enuntiare multum prodest [158], quia eo enuntiatur universalis lex entis et intellectus [159], scil. necessitas absoluta entis.

II. Principium contradictionis (vel melius non-contradictionis).

Formula sequens est: "ens non est non-ens", vel "idem non potest simul esse et non-esse" [160], vel "non est simul affirmare et negare" [161].

Mentis nostrae est lex, quod objectum alteri oppositum melius cognoscitur. Etiam entis notionem a non-ente distinguendo ratio clarius perspicit. Quare formula principium identitatis terminis positivis enuntiante (quod est, est) et formula idem negativis terminis enuntiante (quod non est, non est) collatis, principium contradictionis enuntiatur: "quod est, non est quod non est".

III. Principium exclusi medii.

Formula sequens est: "inter ens et non ens non datur medium", vel "duo contradictoria simul vera aut falsa esse non possunt" [162].

Est immediatum praecedentium principiorum consectarium. Si enim verum hoc non esset, daretur, inter ens et non-ens, medium quod simul esset ens et non ens: sed ita contradictionis principium negaretur.

Secundum Aristotelem, primum principium est contradictionis principium [163]; quem S. Thomas secutus est [164]. Postea vero quidam rariores scholastici principium tertii exclusi ut primum sumpserunt [165].

Primus, dicunt, Leibniz principium identitatis clare proposuit [166]. Attamen Suarez jam notat Antonium Andreae (Metaph. IV, q. 5) ut primum tenuisse sequens: omne ens est ens [167]. Postea utrum contradictionis, an potius identitatis principium ut princeps habendum sit, disputatum est.

Quoad hoc sic dicendum videtur:

a) in ordine metaphysico, eadem vi absoluta gaudent prima principia omnia;

b) in ordine psychologico acquisitionis cognitionum, primo ens et identitatis principium, postea vero non-ens et contradictionis principium apprehenduntur; quia positivum negativo semper prius est, cum negatio tantummodo de positivo habeatur;

c) in ordine practico tamen, seu ut regula intellectionis, "principium contradictionis principio identitatis longe praestat", quia nulla clarior demonstratio quam per reductionem ad absurdum [168].

Historice loquendo, prima principia a philosophis unquam categorice fuisse negata non constat [169]. Multi vero horum principiorum applicationem intempestive, v. gr. ad ordinem idealem restringunt [170]. Quibus vim principiorum absolutam opponimus, quia non sunt tantum leges mentis, sed et realitatis extramentalis, cum entis qua talis leges enuntiant.

Ens, unum, verum, bonum et pulchrum convertuntur. Quare etiam sub formalitate unius, veri, boni et pulchri principia prima enuntiari possunt : ens est unum, est verum, etc. et, vice versa, unum est ens, verum est ens, etc. Ita etiam prima principia ordinis boni, et in specie ordinis ethicae, constituuntur: bonum est bonum, bonum est appetibile, est finis, est perfectivum. Quae omnia sunt aeque necessaria, transcendentaliter applicanda et absolute vera.

NOTA. - Ergo etiam primum principium Ethicae, "bonum est faciendum, malum est vitandum", est principium absolutum: est enim principium identitatis, "bonum est bonum", quatenus ordini morali seu actioni humanae applicatur.

Et revera quod est, quatenus est, bonum est. Si vero nondum est simpliciter perfectum sed adhuc perficiendum, nullatenus quemcumque finem, sed tantum finem sibi proportionatum naturaliter appetit, i. e. ad hunc ut ad elementum perfectivum de se ordinatur. Ergo datur appetitus seu ordinatio naturalis, et non dari non posset, cum uniuscujusque entis ait determinata natura, quae, cum ait, id quod est non esse non posset [171]; proindeque haec ordinatio naturae unicam viam quae ducit ad finem seu perfectionem indicat. Quae est lex naturae.

Quamobrem etiam homo, ob suam determinatam naturam, ad finem proprie humanum naturaliter ordinatur eumque naturaliter appetit.

Nunc autem homo, libertate praeditus, libere tendit ad finem. Ideoque lex naturae humanae non est "necessitans"; imo homo huic legi sese non conformare valet. Est tamen lex, et quidem absolute obligans, eo quod unica sit via qua finis attingatur.

Quare si quis activitatem suam legi naturali conformat, ultimam suam perfectionem necessario acquiret. Contra vero, homo a via naturae activitate sua recedens nunquam finem suum attingere valet; quo casu ergo a bono sui, ultimo privatur et simpliciter fit malus. Ergo sanctio etiam in ordine naturae habetur, et quidem cuique homini omnino absoluta, quia, morte intercedente, i. e. cum anima a materia recedat, homo terminum viae suae attingit atque relate ad suum ultimum finem immutabiliter defigitur.