3. QUI SINT MODI VERI

Verum, quia transcendentale, sicut ens, proprie et analogice, secundum proportionalitatem de pluribus praedicatur [37]. Veritas formaliter relationem implicat. Quamobrem diversimode habetur prout hujus relationis termini diversificantur. Ergo (cum hi termini sint ens seu res et intellectus, et uterque sit analogicus) sufficit modos enumerare tum entis, tum intellectus, ut eo ipso modi veritatis indicentur. Ita si ens, -tum infinitum, cum finitum -, et intellectus, - tum infinitus, cum finitus -, conferantur, alio et alio modo verum dicendum est. Et quidem sic explicandum.

1. Ens infinitum seu divinum dicitur verum:

a) quatenus conforme imo identicum est intellectui infinito seu divino qui est semper in actu intellectionis;

b) quatenus cuique intellectui finito seu creato est intelligibile.

2. Ens finitum seu creatum dicitur verum [38].

a) relate ad intellectum infinitum divinum, quatenus est cognitioni divinae creatrici conforme, et ad eam ordinem includit "essentialem". Creaturae enim sunt, inquantum, dum a Deo actu cognoscuntur, huic cognitioni conformes creantur.

b) relate ad intellectum finitum creatum, quatenus ordinem "accidentalem" ad illum includit: ab eo intelligi potest. Intellectus autem creatus sese enti intellecto debet conformari, et non e converso.

Verum, ut supra jam dictum est, etiam in ordine cognitionis qua talis (non qua entis ut sic) considerari potest, ita ut, praeter verum ontologicum seu rei, etiam veritas logica habeatur [39] (sicut jam antea fuit quaestio de ente rationis, de uno logico et de distinctione mentali quae enti reali, uni reali et distinctioni reali opponuntur).

Vox "verum", licet diversas habeat significationes, (veritas ontologica = adaequatio rei ad intellectum; veritas logica = adaequatio intellectus ad rem; veritas moralis = adaequatio sermonis, seu signi cognitionis, ad cognitionem significandam), attamen non est proprie aequivoca, quia diversae significationes logice connectuntur et secundum analogiam attributionis ordinari possunt. Nunc autem, ordo ontologicus ab ordine psychologico discernatur oportet.

Est enim, in ordine realitatis, inter diversas species veritatis analogia attributionis atque terminus principalis est veritas ontologica.

Re quidem vera, a veritate logica et morali ontologicarn veritatem semper praesupponi patet: etenim cognitio, ut sit logice vera, imprimis simpliciter sit, adeoque ontologice vera sit necesse est. Quare actus intellectivus in duplici sensu verus dicitur:

a) quatenus est ens seu aliquid, et ipse objectum esse potest intellectionis: scil. est intelligibilis, seu ontologice verus;

b) quatenus est actualis intellectio, objectum habet cognoscendum; atque si huic est conformis, logice verus dicitur. Similiter veritas moralis sermonis, veritatem ontologicam sermonis (qua entis) praesupponit.

Quoad genesim vero notionum, i. e. psychologice, terminus principalis est veritas logica [40].

Etenim cognitio apud nos fit per assimilationem quae tota in nostro intellectu, nullatenus in re cognita, perficitur. Quare praeprimis intellectus sese rei conformari dicitur; et per posterius notio veritatis (seu conformitatis rei et intellectus) etiam rei applicatur ob ejus ordinem ad intellectum [41].