CAPUT XIII. De dialectica, quod ipsa quoque in Scriptura sancta sit, et maxime in principio Geneseos, ubi genera et species ipsis nominibus proferuntur, differentiaque et accidentia et syllogistica vis non negligitur.

Porro dialecticam nunquid ostentari, aut liberius efferri decebat coram sanctarum Scripturarum opifice Dei sapientia? Attamen et ipsa illic est, et coram illa domina sua mandati operis partes exsequens, vigilantior assidet et veritatem investigat. Nunquid super hoc, quisquam dialecticae artis alumnus sanctae Scripturae parietes, vel primam januam ingressus dubitat? Primum hoc asserere licet quia genus et differentia, species et proprium atque accidens, quae sapientes saeculi pro magnis atque arduis habent, quasi prima hujus Scripturae incipientis elementa sunt. Sic enim scriptum est: Germinet terra herbam virentem, et facientem semen, et lignum pomiferum faciens fructum juxta genus suum (Gen. I). Item: Protulit terra herbam virentem, et afferentem semen juxta genus suum, lignumque faciens fructum, et habens unumquodque semen secundum speciem suam (ibid.). Et infra: Creavitque Deus cete grandia, et omnem animam viventem atque motabilem, quam produxerant aquae in species suas, et omne volatile secundum genus suum (ibid.). Et subinde: Producat terra animam viventem in genere suo, jumenta et reptilia, et bestias terrae, secundum species suas. Et fecit Deus bestias terrae juxta species suas, et jumenta, et omne reptile in genere suo (ibid.). Genera ista et species istae sine dubio sunt, de quibus apud philosophos sermo est, qui et genus describentes assignaverunt, genus esse dicentes quod de pluribus differentibus specie in eo quod quid sit praedicatur. Speciem quoque assignantes dixerunt, quia species est quae ponitur sub assignato genere, et de qua genus in eo quod quid sit praedicatur. Sive ita, species est quod de pluribus differentibus numero in eo quod quid sit praedicatur. Sed haec quidem, inquiunt, assignatio specialissimae, etc. Dicamus ergo quod in ipsa sanctae Scripturae littera, et simplices quod mulceat, et sapientes aut philosophos quod exerceat. Arbitramur enim non minus ad hanc Scripturam, quam ad eam quae est apud Aristotelem praedicamentorum doctrinam, esse necessarium, quid sit genus et quid differentia, quid species et quid proprium, et quid accidens. Cum enim dicit lignum pomiferum faciens fructum juxta genus suum, et habens unumquodque semen secundum speciem suam, lignum utique genus esse constituit, et cum dicit pomiferum sive faciens fructum, differentiam ponit, quae addita generi, scilicet ligno speciem ligni, id est arborem constituit. Lignum namque tanquam genus per differentias oppositas dividit, dicendo pomiferum sive faciens fructum, et adlendo, et habens unumquodque semen, sive cujus semen in ipso sit. Aliud namque est facere fructum, aliud habere semen tantum. Eadem divisione Psalmista in laudibus Dei, dixit: Ligna fructifera et omnes cedri (Psal. CXLVIII), nisi quod speciem pro differentia posuit, id est cedrum pro non fructifero ligno, lignum itaque duntaxat fructiferum arborem, nam lignum non fructiferum arbor dici non consuevit. Unde nostris temporibus quidam clarae memoriae, excellentisque ingenii satis eleganter lusisse fertur, jacens in lectulo. Ait enim:

Ligneus est lectus, nulla tamen arbore sectus.

Solvere qui poterit, solvat, et ejus erit.

Verum enim dixit, quia videlicet lectulus de ligno quidem erat, sed de fructifero ligno non erat, et idcirco veraciter de nulla arbore sectus erat, quia nimirum sicut jam dictum est, non quodlibet lignum, sed lignum fructiferum arbos est. Lignum itaque genus est, etenim de pluribus differentibus specie praedicatur, scilicet de ligno fructifero sive faciente fructum, et de ligno infructifero, sive non afferente fructum, sed semen tantum. Et hoc animatum quidem corpus, sed nondum sensibile est, vel esse dicitur. Porro animati pariter et sensibilis corporis, id est, animalis sive animae viventis, subinde distinguuntur differentiae ac species, dum dicitur: Producant aquae reptilia animae viventis, et volatile super terram (Gen. I), etc. Cum enim primum dicitur, producant aquae reptilia animae viventis, et postmodum subditur, producat terra animam viventem (ibid.), multo melius, multo rectius secundum hanc Scripturam dignissimam, genera ac species sive differentiae subordinantur, quam ordinaverit Porphyrius, qui cum subdividendo usque ad constitutionem animalis devenisset, continuo animal per differentias rationalis atque irrationalis, itemque mortalis et immortalis subdivisit. Haec autem sacratissima series lectionis sic dividit, ut animalis aliud sit quod aqua, aliud quod terra producit. Et primum quidem ejus quod aqua producit, tres differentias subdividit, sive tres species constituit, subdividendo, vel dicendo, volatile super terram, sub firmamento coeli, et creavitque Deus cete grandia, et omnem animam viventem atque motabilem quam produxerant aquae (ibid.). Volatile namque in hoc a caeteris quae produxerant aquae differt, quod super terram exivit, et nunc volat sub firmamento coeli, cete autem grandia, cum in aquis remanserint, in hoc differunt quod per fetum veniunt; nam plurima veniunt per ovum. De hac tertia differentia venientium per ovum, cum dicit, in species suas, subaudiendum est subalternas, quae nimirum dinumerari non possunt. Deinde vero ejus animae viventis quam terra producit, dum sic loquitur, producat terram animam viventem in genere suo, jumenta, et reptilia, et bestias terrae secundum species suas, et deinde: Faciamus, inquit Deus, hominem ad imaginem et similitudinem nostram (ibid.), illa est divisio animalis, qua illud Porphyrius dividit, terreni quippe animalis, aliud est rationale, aliud irrationale juxta veritatem sive efficientiam potentissimam hujus dictionis Dei. Rationalitas quippe hominis in eo est quod ait: Faciamus hominem ad imaginem, sive creavit Deus hominem ad imaginem suam (Gen. I). Caeterum subdivisionem rationalis, qua illud in mortale, et in immortale dividit, Scriptura ista non tradidit. Neque enim aut angelos, qui sunt immortales, animalia dicere consuevit, aut solem et lunam, stellasque animalia immortalia, aut ullo modo esse animalia, vel animas habere credidit, aut concessit. Libet nunc, secundum seriem sacrae hujus lectionis, a genere generalissimo, id est, a substantia usque ad speciem specialissimam, id est, hominem progredi ordine quo ipsa nos ducit. Substantia, inquiunt, est quiddam, et ipsa genus, sub hac corpus est. Nos autem secundum verba Scripturae hujus dicimus quia sub hac est hinc terra, et inde coelum. Nam in principio creavit Deus coelum et terram (ibid.). Terra autem est omnis corporea substantia, id est, corpus videlicet omne, quod corporeis oculis conspicitur. Nam coelum patria est spirituum, quo licet corpora nostra transferenda speremus; praecessit enim cum carne sua Christus, tamen corpus non est, quia corporeis mortalium oculis non videtur. Ergo sub substantia corpus, sub corpore palpabile corpus, sub palpabili solidum sive immobile corpus, sub solido animatum corpus, sub animato corpore animal, sub animali terrenum sive terrestre animal, sub terrestri rationale animal. Solidum atque immobile corpus sub corpore palpabili constituitur, nam et aqua corpus quidem palpabile, sed, non solidum aut immobile est. Et hoc, scilicet solidum corpus arida est, quae jam proprie dicitur terra, dicente Deo: Congregentur aquae, quae sub coelo sunt in locum unum et appareat arida (ibid.). Et continuo: Factumque est ita. Et vocavit Deus aridam terram (ibid.). Quo usque Scriptura haec nos duxit, scilicet usque ad rationale animal, id est, hominem processimus divisionem rationalis relinquentes, quae, quia ab hac Scriptura, sicut supra dictum est, non traditur, a lectoribus ejus jure relinquitur. Itaque homo terrestris animalis species est, et ejus differentia insigniter exprimitur, cum dicitur: Et creavit Deus hominem ad imaginem suam, ad imaginem Dei creavit illum (ibid.) Porro cum dicitur: Formatis igitur Dominus Deus de humo cunctis animantibus terrae, et universis volatilibus coeli, adduxit ea ad Adam (Gen. II). Et subinde: Adae vero non inveniebatur adjutor similis ejus (ibid.), non solum differentia, sed et proprium hominis ut edatur competenter exigitur, quia videlicet debuit scire scriptor, cum haec diceret, quid proprium sit hominis, in quo maxime discernitur, et non invenitur similis ejus. Dicimus ergo hic opportune, causa exigente, quia solus homo disciplinae perceptibilis est, et solus bipes, ita ut capite sublimi, rectaque statura, coelum spectet, et quod resibilis est, et quia quod secundum hujus Scripturae auctoritatem recte dicimus, solus inter cuncta animalia, non solum mentem rationalem, sed et linguam ad loquendum habet. Ultimum eorum quae posuerunt, accidens est. Accidens autem homini maximum, et de quo sanctae Scripturae auctori sancto Spiritui, maxima et non indigna cura, peccatum est, et mors poena peccati. De hoc enim omnis Scriptura divinitus inspirata summopere concertat, quod vere accidens sit, contestans quod Deus hominem rectum fecerit (Eccle. VII), quod Deus mortem non fecerit (Sap. I). Et hoc ex eo quem nunc tetigimus Scripturae loco defendit veritas, cum dicit: Erat autem uterque nudus, Adam scilicet et uxor ejus, et non erubescebant (Gen. II). Et subinde: Vidit igitur mulier quod bonum esset lignum ad vescendum, et pulchrum oculis, aspectuque delectabile, et tulit de fructu illius, et comedit, deditque viro suo, qui comedit, et aperti sunt oculi amborum. Cumque cognovissent se esse nudos, consuerunt folia ficus, et fecerunt sibi perizomata (Gen. III). Et infra: Multiplicabo, inquit, aerumnas tuas, et conceptus tuos. Ad virum autem: In sudore, inquit, vultus tui vesceris pane tuo, donec revertaris in terram, de qua sumptus es, quia pulvis es, et in pulverem reverteris (ibid.). Itaque si non fabulas gentilium aut haereticorum, sed veritatem Scripturae attendas, malum non ex substantiali aliqua essentia, sed ex accidenti est, id est non duo principia, boni et mali erant vel sunt, ut bona a bono, et mala a malo principe subsistant. Constat enim ex hoc vel ex his maxime lacis, malum omne, id est tam mortem animae, de qua dictum est: In quocunque enim die comederitis ex eo, morte moriemini (Gen. II), quam mortem corporis, omnesque dolores, quorum prior est, de quo dicitur: In dolore paries filios tuos, ultimamque poenam, sive dolorem corporis, id est mortem ejus, de qua dixit: Quia pulvis es, et in pulverem reverteris (Gen. III), constat, inquam, cuncta haec homini accidisse, praeeunte accidente maximo, id est peccato. Prius enim condita erat substantia; prius, inquam, formaverat Dominus Deus hominem de limo terrae, et inspiraverat in faciem ejus spiraculum vitae, et posuerat eum in paradiso voluptatis, quem plantaverat, et erat uterque nudus, Adam scilicet et uxor ejus, et non erubescebant, quia videlicet causa cur erubescerent nondum accesserat. Itaque malum non substantiale quid, sed accidentale sive actuale est, et penitus nulla est creatura, sive visibilis sive invisibilis, quae possit mala intelligi per naturam. Magnum vere et negotiosum accidens, circa quod vel propter quod studet, et occupatur quicunque vere est sapiens, a cujus discussione nemo vacat, nisi insipiens, et hic est omnis quae a Deo est sapientiae finis, studere et satagere, quatenus hujusmodi accidens subjecto abesse possit. Etenim propter hoc venit de coelo, et incarnata est, et magnam scholam, id est sanctam Ecclesiam serio instituit in hoc mundo ipsa sapientia Dei. Caeterum de accidentibus levissimis, verbi gratia, dormitionis, sive corvinae, aut Aethiopicae nigredinis, seu cujuslibet coloris, agere vel disputare non est occupati animi, et circa necessarium vitae negotium solliciti, neque ad ista descendere, vacat sanctae illi philosophiae quae de coelo venit. Sapientibus hujus saeculi, qui apud Deum stulti sunt, ista relinquit. Qui nimirum, quia magnum illud accidens, id est, peccatum vel poenam peccati cognoscere dedignati sunt, eodem contemptu quo cum cognovissent Deum, non sicut Deum glorificaverunt, aut gratias egerunt (Rom. I), idcirco tam inopem tamque angustam accidentis definitionem dederunt. Accidens, inquit, est, quod adest, et abest praeter subjecti corruptionem. Denique tali definitione nequaquam illud accidens comprehenderunt, quod subjectum, id est, hominem omnino corrumpit, imo destruit, ita ut revertatur in pulverem, et ut, sicut Psalmista deplorando concedit, concedendo deplorat: Mane sicut herba transeat, mane floreat et transeat, vespere decidat, induret, et arescat (Psal. LXXXIX). Sane omnium accidentium universam multitudinem a Creatore sancta Scriptura vel Creator ipse a semetipso removet, cum dicit ad Moysen: Ego sum qui sum. Sic dices filiis Israel: Qui est, misit me ad vos (Exod. III). Propterea cum de accidentibus homines tractant, qui accidentalibus miseriis subjacent, et idcirco non sunt, quia permutantur et nunquam in eodem statu permanent (Job XIV), nunquam Creatorem in verba sua constringere praesumant, quamvis et de illo in sancta Scriptura pleraque dici vel praedicari audiant significantia quantitatem, qualitatem, relationem, ubi, quando, situm, habitum, facere, pati. Etenim magnus dicitur Deus, sive immensus, non quod aliquando fuerit parvus sive mensurae alicujus, et bonus, non quod potuerit esse aliud quam bonus, Pater Filii vel Filius Patris, non quod aliquando vel hic non Pater, vel hic non fuerit Filius, et in loco esse dicitur, non quod de loco ad locum transeat, cum sit incircumscriptus, et hodie genuisse dicitur, cum nunquam fuerit quando non esset vel hic Pater, vel hic non fuerit Filius, et sedere dicitur, non quod sicut Humaniformii putant, forma talis sit, ut vel extendatur, vel complicetur, et indutus vestimento dicitur, quia cum corpus non sit, sine dubio nec pannis constringitur, sed et requiescere, vel requievisse scribitur, qui semper fuit et est quietus, et patiens esse, qui nullis subjacet passionibus, sed hoc ipsum semper est quod semper fuit, et nunquam mutatur, quippe qui non formatus est, sed tantum forma carens est materia, unde et nullis subjacet accidentibus. Hujus artis utilitas et virtus, tota ostenditur in syllogismis, quorum conclusio plurimum lectorem adjuvat, ad veritatem investigandam, tantum, ut absit illi error decipiendi adversarium per sophismata falsarum conclusionum. Quis autem omnium saecularium, ita ut haec sancta Scriptura fortiter ac suaviter novit aut potuit nodosum texere aut stringere syllogismum? Ne longius abeamus, hic in isto capite libri sic propositum est. In principio creavit Deus coelum et terram (Gen. I). Hic sine dubio Deus est subjectum, creavit coelum et terram, est praedicatum. Tunc autem impositioni concedendum est, quando praedicatum subjecto cohaerere perspicuum est. Concedit ergo ides, etenim non ad infideles, sed ad fideles, et contra infideles huic Scripturae sermo est. Assumptio sequitur, continuo, cum dicit: Terra autem erat inanis et vacua, et tenebrae erant super faciem abyssi, et Spiritus Dei ferebatur super aquas (ibid.), etc. Quid hac assumptione spectabilius, ubi scriptor illud quod assumatur, sic proponit, ut simul ostendat rem, id est illam quae in creando fuit assumptionem materiae informis, quomodo Creator qui de nihilo creaverat ad operandum, ad faciendas et distinguendas formas illam assumpserit? Sequitur enim: Dixitque Deus: Fiat lux, etc. Tandemque sic concludit: Igitur perfecti sunt coeli et terra, et omnis ornatus eorum (ibid.). Plena est divinae Scripturae pagina tam perfectis syllogismis, quorum brevitate maxime rhetores delectantur.