CAPUT XXIV. Item de paradiso, quod vere terrae locus sit.

Sed jam hic antequam in hunc sermo noster paradisum progrediatur, nullatenus praetereundum est, de isto quoque pulcherrimo deliciarum Domini hortulo, scrupulose disseruisse magnos et illustres viros, sensu longe diverso. Nam alii, spiritualem omnino sequentes intelligentiam, narrationem hujus sacrae Scripturae neglexisse videntur historicam, tanquam visibilia illa et corporalia non fuerint, sed intelligibilium significandorum causa hoc modo dicta vel conscripta sint, arboresque istas et ligna pomifera sive fructifera in virtutes vitae moresque convertunt: quasi propterea non potuerit esse paradisus corporalis, quia potest etiam spiritualis intelligi. Alii vero, consultius Scripturae veritati adhaerentes, haec inquiunt, et si qua commodius dici possunt de intelligendo spirituali paradiso, nemine prohibente dicantur, dum tamen et illius historiae veritas fidelissima, rerum gestarum narratione commendata credatur. Non enim idcirco non fuerunt duae mulieres, Agar et Sara, et ex eis duo filii Abrahae, unus de ancilla et unus de libera, quia duo Testamenta in eis figurata dicit Apostolus, aut ideo de nulla petra, Moyse percutiente, aqua defluxit, quia potest illic figurata significatione etiam Christus intelligi, eodem Apostolo dicente: Petra autem erat Christus (Gal. IV). Porro, illis qui litteram vel historiam hoc loco praeterire volunt, istud maxime scrupulum movet, quod de quatuor fluminibus ex paradiso fluentibus, duo, Tigris et Euphrates, esse scribuntur. Nam Salustius, inquiunt, auctor certissimus, asserit, tam Tigris quam Euphratis in Armenia fontes demonstrari, ex quo animadvertimus aliter de paradiso et fluminibus ejus intelligendum. Sed esto. Etiam si Salustius ille auctor certissimus sit, et verum dicat, horum fluminum fontes in Armenia demonstrari: non infirmatur tamen litterae veritas, quae dicit paradisi fluvium in quatuor capita dividi, quorum haec duo sunt. Siquidem omnes aquae potabiles atque salubres, ubicunque fluant, vel undicunque appareant, de fonte paradisi per occultos meatus originem trahunt, et ex ejus dulcedine hoc habent, ut potabiles sive salubres sint. Nam et supra hoc modo dictum est: Sed fons ascendebat e terra irrigans universam superficiem terrae; superficiem, inquam, quia profecto in superficie patet effectus, sive fructus irrigationis in herbis virentibus, in lignis pomiferis. Hoc denique notandum est, quod non dictum sit, et fluvius egrediebatur de paradiso, qui deinde dividitur in quatuor flumina, sed qui deinde dividitur in quatuor capita. Nam ille fons universam (ut jam dictum est) terram irrigat; et quemadmodum jecur in corpore animalis, quod dicunt physici fontem esse sanguinis, cunctis venis sanguinem ministrat vitamque animantis hoc ministerio retentat: sic ille fons universam terram per venas occultas vegetat, et in multos redundat fontes et flumina, sed eorum omnium quatuor ista sunt capita, id est principalia flumina. Igitur et fontes horum, scilicet Tigris et Euphrates, sibi libet, in Armenia demonstrentur, et tamen per viam quam novit auctor fluminum Deus, de paradiso secundum veritatem Scripturae hujus manare credantur.