CAP. XI


CAPUT SINGULUM

Sicut mane transit, pertransiit rex Israel; quia puer Israel, et dilexi eum, et ex Aegypto vocavi filium meum. Sensus iste est: Rex Israel nonnisi Deus esse debuerat, et Christus Dei Filius, quem patriarcharum fides exspectaverat. Unde cum quaererent regem filii Israel, displicuit sermo in oculis Samuelis, Domino quoque dicente ad eum: Non te abjecerunt, sed me, ne regnem super eos (I Reg. VIII). Verum nequaquam exspectavit tempora legitima regni Dei, quisquis in Israel regnare potuit, sed certatim in alterutros insurgendo, regesque alios percutiendo, alii regnaverunt quousque regnaret Herodes, qui non erat de genere Israel. In illo cessavit homo transiturus regnare in Israel, quamvis quidam de posteris ejusdem Herodis aliquas post illum laceraverint potius, quam rexerint ejusdem regni partes, quia tunc rex Christus natus, cujus regnum non transit, sed in aeternum permanet (Luc. I). Igitur transire et cessare debuit rex Israel, eo maxime tempore, quando talis erat rex Herodes, qui neque de Juda, neque de ulla esset tribu Israel, quo tempore verus rex Christus natus est. Nimirum ita factum est. Nam sicut mane transit, pertransiit rex Israel, et finitum est terrenum regnum Israel. Et quidem cito mane transit, verumtamen iterum revertitur. Rex autem ejusmodi sive regnum Israel non revertetur amplius. Recte ergo cum dixisset, sicut mane transit, non contentus fuit dixisse, transit rex Israel, sed omnimodum et irrevocabilem exprimens transitum, pertransiit, inquit, rex Israel, qui jam ultra non rediturus est, sicut mane transit quidem, sed iterum transmissa nocte rediturum est. Quare? Quia puer, inquit, Israel, subauditur natus est, qui solus coelesti imperio regnare debeat in Israel, quem quaerebat ad perdendum Herodes ille alienigena rex (Matth. II). Et dilexi eum, ait, videlicet juxta alium prophetam, per quem hic idem Deus Pater locutus est: Ecce puer meus, suscipiam eum, electus meus, complacuit sibi in illo anima mea (Isa. XLII). Hic est filius meus dilectus, in quo mihi bene complacui (Matth. XVII). Et rectissime puer iste praesenti loco dicitur Israel, propter illud quod sequitur, et ex Aegypto vocavi filium meum. Iste namque puer pertulit tentationes sive tribulationes Israel, incipiens ab eo quod fugit ex Israel in Aegyptum, ubi quondam ille peregrinatus est Israel. Quod sciens divinus evangelista, cum dixisset: Qui consurgens accepit puerum et matrem ejus nocte, et secessit in Aegyptum, et erat ibi usque ad obitum Herodis, continuo testimonium hoc ita subintulit, ut adimpleretur quod dictum est a Domino per prophetam dicentem: Ex Aegypto vocavi filium meum (Matth. II). Ubi servivit propter peccata sua domus Israel, quia vendiderant fratrem suum Joseph (Gen. XXXVII), illic exsul factus est iste rex Israel. Vocatus ex Aegypto, quadraginta diebus tentatus est in deserto (Matth. IV). Illic quondam Israel egressus ex Aegypto tentatus est, quia tentavit Deum in deserto quadraginta annos, quia deliquit detrahendo terrae repromissionis, quam per quadraginta dies exploravit, et idcirco diem pro anno computante illi judice Deo, mansit illic, ut dictum est, quadraginta annos. Hic autem, qui non tentavit, sed tentatus est, statim post quadraginta dies in veram repromissionis terram introire, suosque auditores introducere coepit praedicando, daemones ejiciendo, et caetera miracula faciendo, mortem patiendo, et a mortuis resurgendo, atque in coelum ascendendo. Recte igitur hic Filius praesenti loco Israel dictus est, et pulchre ad illam ejus fugam in Aegyptum et reditum hoc pertinet testimonium ab evangelista sumptum: Ex Aegypto vocavi filium meum. Et quidem populus quoque Israel, cum vocaretur ex Aegypto, filius dictus est, sicut scriptum est: Dicesque ad Pharaonem: Haec dicit Dominus: Filius meus primogenitus Israel. Dixi tibi: Dimitte filium meum ut serviat mihi, et noluisti dimittere eum. Ecce ego interficiam filium tuum primogenitum (Exod. IV). Ergo populus quoque Israel pro parte electorum filius quidem dictus est, sed hoc nonnisi gratia hujus, qui filius est unicus, non adoptatus, sed genitus, qui de populo illo secundum carnem nasciturus erat, ut multos filios per passionem suam in gloriam adduceret, non dedignatus eos habere fratres et cohaeredes. Alioqui nisi venisset qui venturus erat hic dilectus Filius Dei, Israel quoque, sicut caeterae gentes, nequaquam poterat tanti Patris Filius dici, testante Apostolo, qui cum ex illo sit populo, tamen dicit: Eramus enim et nos aliquando natura filii irae, sicut et caeteri (Ephes. II). Quod si quaeras quid olim factum sit, quando Israel de Aegypto ascendit. Quoniam quidem, sicut evangelista dicit, tunc quando puer Jesus in Aegyptum fugit, et inde rediit, impletum est illud quod dictum est a Domino per hunc prophetam dicentem: Ex Aegypto vocavi Filium meum; audi quod sequitur: Vocaverunt eos et sic abierunt a facie eorum, Baalim immolabant, et simulacris sacrificabant. Hic jam quarto peccata ejusdem populi replicans, ad superiora tempora sermo recurrit. Et est sensus: Ego quidem vocavi tunc temporis filios Israel ex Aegypto; at illi tunc non exierunt ex Aegypto, praeterquam paucissimi. Corpore quidem exierunt, sed animo non exierunt. Alii vocaverunt eos, et ipsi me contemnentes, potius secuti sunt illos. Denique cum corpore ex Aegypto exirent, usque adeo mente in Aegypto remanserunt, ut simulacris Aegyptis sacrificarent, insuper et Baalim immolarent. Et quidem Hieroboal, qui et Gedeon, destruxit idolum Baal (Judic. VIII), sed postea ad immolandum illi revoluti sunt, vocantibus maxime regibus suis et impia Jezabel, et a facie illorum taliter abeundo, nequaquam ex Aegypto se exisse testati sunt, qui peccata Aegyptiaca non deseruerunt. Et ego quasi nutritius Ephraim portabam eos in brachiis meis, et nescierunt quod curarem eos. Miram Dei patientiam, cujus et Paulus in Actibus apostolorum meminit his verbis: Et per quadraginta annorum tempus mores eorum sustinuit in deserto (Act. XIII), praesens locus, quamvis breviter magnifice satis innuit: Et ego, inquit, quasi nutritius Ephraim, portabam eos in brachiis meis. Sicut enim nutritius puerulum, qui nondum ad intelligibilem aetatem pervenit, sed nec discretionem adhuc habere potest boni ac mali, patienter suffert et infantiles ejus ineptias, quamvis interdum commotus reverberet, adhibitis saepius consolatus blandimentis, et quamlibet ingratum portat in brachiis; sic Dominus Deus, qui haec loquitur, populum rudem et spiritualia nescientem mysteria coelestis regni Dei patienter sustinuit, et quamvis multorum ex illis corpora prosterneret in deserto, residuis tamen multis et magnis blandiebatur miraculis, circumducendo illos et docendo, ut Moses ait, et custodiendo quasi pupillam oculi sui (Deut. XXXII). Hoc est quod ait: et portabam eos in brachiis meis; per brachia namque fortitudinem eorum, quae facta sunt, miraculorum vult intelligi. Unde Scriptura cum dixisset: Induravitque Dominus cor Pharaonis regis Aegypti, et persecutus est filios Israel, continuo subjunxit: At illi ingressi erant in manu excelsa (Exod. XIV). Et Psalmista: Et eduxit Israel, inquit, de medio ejus in manu potenti et brachio excelso (Psal. CXXXV). Nec vero abs re per nomen hic Ephraim exprimitur, cum haec una tantum tribus fuerit illius populi, sed quia major ingratitudo tribus illius exstitit, in eo quod Hieroboam de tribu Ephraim vitulos aureos fecit, recte gravius eadem tribus denotatur, ubicunque potiora super ingratam gentem commemorantur beneficia Dei. Et nescierunt, inquit, quod curarem eos. Revera nescierunt, in tantum, ut dum ipse quaedam curationis ligamenta, id est legalia daret illis praecepta, illi perterriti et pavore concussi, starent procul dicentes Mosi: Loquere tu nobis, et audiemus. Non loquatur nobis Dominus, ne forte moriamur. Econtra Moses, ut scirent quod Dominus non occidere, sed curare vellet eos: Nolite, ait, timere. Ut enim probaret vos, venit Deus, et ut terror illius ac pavor esset in vobis, et non peccaretis (Exod. XX). Secundum sensum verborum eorumdem, quae tunc locutus est Dominus, sequitur in propheta et dicit: In funiculis Adam traham eos, in funiculis charitatis. Cum enim dixisset Moses: Prophetam de gente tua et de fratribus tuis sicut me suscitabit tibi Dominus Deus tuus, ipsum audies, subjungens protinus: Ut petisti, ait, a Domino Deo tuo in Oreb, quando concio congregata est, atque dixisti: Ultra non audiam vocem Domini Dei mei, et ignem hunc maximum amplius non videbo, ne moriar. Et ait Dominus: Bene omnia sunt locuti. Prophetam suscitabo eis de medio fratrum suorum similem tui, et ponam verba mea in ore ejus, loqueturque ad eos omnia quae praecepero illi. Qui autem verba ejus, quae loquetur in nomine meo, audire noluerit, ego ultor existam (Deut. XVIII). Denique sicut illic in ejusmodi verbis, ita et hic dicendo, in funiculis Adam traham eos, in funiculis charitatis, incarnationem unigeniti Filii sui Deus Pater hominibus repromittit. Quando enim hoc factum est, tunc revera prophetam suscitavit Deus hominibus de medio fratrum suorum, similem Mosi, id est Deum talem factum cui possent homines loqui, sicut locuti sunt Mosi, cui dixerant: Loquere tu nobis, et audiemus. Non loquatur nobis Dominus, ne forte moriamur. Et nunc in funiculis Adam traxit nos, utpote factus filius Adam sive filius hominis, qui funiculi sunt charitatis. In eo namque quod factus est ex carne Adam filius hominis, miro modo sibi nos colligavit, et traxit ad se in funiculis charitatis, et ex eo scimus quod curet nos: nam eatenus et nescierunt, ait, quod curarem eos. Funiculorum eorumdem attritionem in eo maxime tandem intendit, quod veniens in hunc mundum peccatum gulae, per quod primus homo periit, et per quod jam dicti filii Israel tentaverunt Deum, concupiscendo concupiscentiam in deserto (Psal. CVIII), corrigeret in electis suis, informando illos ad operandum cibum, qui non perit, ad manducandum et bibendum sacramentum corporis et sanguinis sui (Joan. VI). Sequitur ergo: Et ero eis quasi exaltans jugum super maxillas eorum, et declinavi ad eum ut vesceretur. Maxillis namque dentes radicati continentur, et per eas primum comminutus ad interiora cibus transmittitur. Recte ergo per maxillas gula denotatur, per quam primus, ut jam dictum est, homo periit, et per quam filii Israel Deum tentantes, dixerunt: Nunquid poterit Deus parare mensam in deserto (Psal. LXXXII), et caetera hujusmodi. Sed et cum praesens adesset, diceretque illis: Hoc est opus Dei, ut credatis in eum, quem misit ille. Dixerunt ei: Quod ergo tu facis signum, ut videamus et credamus tibi? Quid operaris? Patres nostri manducaverunt manna in deserto (Joan. VI). Hoc nimirum intendebant, ut vel eodem modo, quo patres eorum sine opere suo panem illum manducaverunt, vel sicut ipse paulo ante de quinque panibus, et duobus piscibus satiaverat quinque millia hominum (Luc. IX), ita pasceret eos, atque hoc modo quasi maxillis hiantibus ciborum quam habebant expromebant concupiscentiam. Cum ergo dicit: Et ero eis quasi exaltans jugum super maxillas eorum, et declinavi ad eum ut vesceretur; hic est sensus: Et ego extrahens illos in funiculis Adam, in funiculis charitatis, sicut jam dictum est, reprimam atque coercebo in illis temperatam edendi appetentiam, per quam primus homo periit, et cui secundum exemplum ejus nimium sunt dediti, dicendo illis: Operamini non cibum qui perit, et caetera hujusmodi. Etenim ego sum panis vivus qui de coelo descendi (Joan. VI), quo nimirum descensu declinavi ad eum ut vesceretur, atque vescendo pane hoc, viveret quisquis in fide et in obedientia bene operans, infidelitatem atque inobedientiam cuperet in semetipso evadere, per quam in primo parente male comedente fuerat mortuus. Sequitur: Non revertetur in terram Aegypti, et Assur ipse rex ejus, quoniam noluerunt converti. Coepit gladius in civitatibus ejus, et consumet electos ejus, et comedet capita eorum, et populus meus pendebit ad reditum meum. Jugum autem imponetur eis simul, quod non auferetur. Quando, ut supra dictum est, in brachiis suis populum illum portabat per desertum, et panem, id est manna, dabat illi vivi et vivifici panis figurativum, tunc multoties murmurando contendebant (Exod. XVI) dicendo: Constituamus nobis ducem, et revertamur in Aegyptum (Num. XIV). Quando autem ipse per semetipsum declinavit ad eum, ut vesceretur, quando se descendisse de coelo testatus est panis vivus, ut qui manducaverit ex eo, non moriatur (Joan. VI), eo tempore non erat tumultus iste in populo, ut constituens sibi ducem in Aegyptum reverteretur, quinimo in civitate et templo illo plurimum gloriabatur, sed nihilominus ipse Assur, id est diabolus, rex est ejus. Quare? Quoniam noluerunt, inquit, converti, subauditur, ut vescerentur pane illo qui, ut jam dictum est, declinavit, id est qui de coelo descendit ad hoc ut vesceretur operarius quisquis operis Dei. Quod autem revera rex ejus extunc sit Assur, id est diabolus, pro eo quod regem suum, regem justitiae et principem pacis negavit et blasphemavit, et ad eum noluit converti, claruit ex subsequentibus. Coepit enim, inquit, gladius in civitatibus ejus, videlicet quando populus ille Romano exercitu circumdatus est. Miro namque modo, antequam hostilibus machinis muri deforis pulsarentur, intus seditiosorum gladiis innumera miserabilius civium corpora necabantur, sicut mira et cunctis saeculis pervulgata Hierosolymitani excidii tragoedia Josepho describente testatur. Recte ergo et veraciter dictum, coepit gladius in civitatibus ejus, quia prius vastavit eos intus gladius, quam pavor foris ex hostium praesentia clausis incuteretur. Quod sequitur dicens: Et consumet electos ejus, et comedet capita eorum, id est ac si dicat, quia destruet non solum duces aut principes, sed et omnem principatum eorum, secundum Danielis quoque prophetiam, qui cum dixisset: Et post hebdomadas sexaginta occidetur Christus, et non erit ei populus qui eum negaturus est, prosecutus est ita dicens: Et civitatem et sanctuarium dissipabit populus cum duce venturo; et finis ejus vastitas, et post finem belli statuta desolatio. Et deficiet hostia et sacrificium, et in templo erit abominatio desolationis, et usque ad consummationem et finem perseverabit desolatio (Dan. IX). Cum autem, ut ait ille, et non erit ei populus, qui eum negaturus est, Judaei cum Christo nihil habeant, Christum autem se exspectare contendunt. Hoc est quod praesenti loco nunc dicit, et populus meus pendebit ad reditum meum. Pendent enim nunc inter utrumque, utpote neque Deum patrum suorum habentes, neque idola colentes, sicut quondam Baal, et vitulos coluerunt. Et redibit quidem Christus ad eos, ita ut reliquiae salvae fiant (Rom. IX), sed interim eis qui non credunt jugum impositum est, quod non auferetur, jugum peccati et jugum captivitatis, qua in omnes gentes captivi ducti sunt. Hoc intendens ac prospiciens, ut videlicet reliquiae salvae fiant, continuo dicit: Quomodo dabo te, Ephraim, protegam te, Israel? Quomodo dabo te? Sicut Adam ponam te, ut Seboim. Conversum est in me cor meum, pariter conturbata est poenitudo mea. Non faciam furorem irae meae, non convertar ut disperdam Ephraim, quoniam Deus ego, et non homo in medio tui sanctus. Notum est Adama et Seboim civitates fuisse Sodomorum. Quinque namque civitates fuerunt, Sodoma et Gomorrha, Adama, et Seboim, et Balla, quae et Segor (Genes. XIV). Unde et ipsa regio Pentapolis dicta est. Illae civitates per ignem et sulphurem ita subversae sunt, ut nullae ex eis reliquiae superessent. Cum ergo dicit, quomodo dabo te, Ephraim, protegam te, Israel, subauditur, qui protegi non mereris, statimque meritam subjungit sententiam dicens: Sicut Adama ponam te, ut Seboim, tantam illi populo comminatur repulsam, ut ne reliquiae quidem ex eo debeant salvari. Hoc dicto, confestim quasi dolore cordis tactus intrinsecus, nimiam ipse sui severitatem censet esse judicii, et dicit: Conversum est in me cor meum, pariter conturbata est poenitudo mea. Et est sensus: Statim ut locutus sum adversum te malum et crudelem protuli sententiam, tetigit me pietas vincente misericordia, veluti austeritatem judicis pietas mitigat Patris. Non faciam, ait, furorem irae meae; non convertar ut disperdam Ephraim, subauditur, eo modo quo disperdidi Adama et Seboim, nullis reliquiis earum reservatis. Non ita convertar, non ita mutabor ab insita mihi clementia ut taliter compleam furorem meum, quoniam Deus ego et non homo in medio tui sanctus. Homo dum irascitur, accepta injuria profunde laesus, eo totus intendit ut vindictam exigat, et de poenis satietur ejus qui laesit, nec enim poenitentiam, sed solam, ut jam dictum est, quaerit vindictam. Ego autem Deus sum in medio tui sanctus, non pro furore vindictam aut poenam, sed pro misericordia peccatorum desiderans poenitentiam. Non ergo ingrediar civitatem. Id est non indiscrete percutiam ad modum hominis, qui cum iratus, ut saepe dictum est, offensam irruperit civitatem, furore ardens nullam aetatum aut ordinum sive conditionum habet discretionem, omnes pariter involvens, universos indiscrete percutiens, et fugientes insequens et obviantes jugulans. Secundum hunc sensum dicit et Apostolus: Nunquid repulit Deus populum suum? Absit. Nam et ego Israelita sum ex semine Abraham, de tribu Benjamin. Non repulit Deus plebem suam, quam praescivit. Et subinde: Quid dicit Heliae responsum divinum? Reliqui mihi septem millia virorum, qui non curvaverunt genua ante Baal. Sic ergo et in hoc tempore reliquiae secundum electionem gratiae salvae factae sunt (Rom. XI). Non ergo Deus genti iratus est, sed incredulitati, quia non sic iratus est ut nullas ex illo populo suo reliquias, si convertantur, suscipere velit: non, inquam, idcirco Judaeus quisquam repellitur, quia gens Judaica Christum occidit; sed qui Christum negat, sive Judaeus sive gentilis, ipsemet sese facit in sua persona repelli. Unde loco supra memorato, cum dixisset Daniel: Et post hebdomadas sexaginta occidetur Christus, subjungens: Et non erit ei populus, ait, qui eum negaturus est. Non dixit, non erit ejus populus qui eum occisurus est, sed qui eum negaturus est. Nam occisio Christi occisoribus sine dubio donatur, secundum ipsius precem dicentis: Pater, dimitte illis, non enim sciunt quid faciunt (Luc. XIII); negationis autem pertinacia damnatur, nullamque veniam meretur. Itaque non ut Adama et Seboim, quarum corporale incendium nullus evasit inhabitantium, posuit Deus illum populum suum, quia corporali excidio multi superfuerunt, et reliquiae ex illis subverterentur cum intraverit plenitudo gentium, nisi sponte sua, nisi gratuita misericordia furorem irae suae repressisset, justo valde judicio, sicut Adama et sicut Seboim, nullis reservatis reliquiis, perdidisset. Unde et Isaias loquitur: Nisi Dominus exercituum reliquisset nobis semen, quasi Sodoma fuissemus, et quasi Gomorrha similes essemus (Isa. I). Sequitur: Post Dominum ambulabunt, quasi leo rugiet quia ipse rugiet et formidabunt filii maris, et avolabunt quasi avis ex Aegypto, quasi columba de terra Assyriorum. Et collocabo eos in domibus suis, dicit Dominus. Idcirco, ait, non omnino disperdam, quia post Dominum reliquiae ambulabunt, id est credent in Christum. Etenim Christus ab eis in tempore beneplacito cognoscetur et timebitur sicut ex suo rugitu leo cognoscitur et formidatur. Ipse enim quasi leo rugiet, inquit. Hoc ipsum, non semel contentus, repetit et dicit, quia ipse rugiet, et formidabunt filii maris. Dominus noster Jesus Christus quasi leo rugiit, quando infernum contrivit et mortem vicit, secundum prophetiam Jacob dicentis: Catulus leonis Juda; ad praedam, fili mi, ascendisti. Requiescens accubuisti, ut leo, et quasi leaena. Quis suscitabit eum? (Gen. XLIX.) Itaque post Dominum rugientem, quemadmodum rugit leo, ambulabunt et formidabunt, id est in Christum devicta morte et spoliatis inferis glorificatum credent, ejusque vestigia sequentur, et in timore illi subditi erunt. Sed quinam sunt, qui ita post Dominum ambulabunt et ita formidabunt? Filii maris, inquit. Non dixit filii Ephraim sive filii Israel, quibus supra dixerat: Quomodo dabo te, Ephraim? Protegam te, Israel? Filii maris, inquit, id est, quicunque crediderint et baptizati fuerint. Moriturus enim erat Jesus non tantum pro gente, sive pro reliquiis gentis, sed ut filios Dei qui erant dispersi, congregaret in unum (Joan. XI). Bene ergo magis universali enuntiatione dixit, filii maris, id est filii baptismi, filii gratiae regenerantis, quacunque ex gente sive natione sint. Reliquiae filiorum cum istis post Dominum ambulabunt et formidabunt, et ita qui dispersi erant filii Dei, congregabuntur in unum. Istam unitatis eorum congregationem propheta pulcherrime exornat, cum dicit: Et avolabunt quasi avis ex Aegypto, et quasi columba de terra Assyriorum, et collocabo eos in domibus suis, dicit Dominus. Aegyptus sive terra Assyriorum mundus iste est omnibus errantibus et principem hujus mundi sectantibus, qui intelligitur per Assur. Pulchre namque quasi avis avolare dicitur, qui terrenas cupiditates relinquendo coelestem gratiam sequuntur, et sic evadunt ut vestigia culpae nulla in eis inveniat insecutor diabolus, sicut avolatus avium vestigia nulla supersunt, dum liberis per aera pennis feruntur. Nec vero contentus dixisse nomine generali, et avolabunt quasi avis, sed continuo specialiter exprimit ejus avis similitudinem, cui competenter assimiletur gratia coelestis, dicendo: Et quasi columba de terra Assyriorum. Columba namque maxime pro eo quod in hac specie Spiritus sanctus super Dominum nostrum cum baptizaretur apparuit (Matth. III), regenerantem ejusdem Spiritus sancti gratiam significat, cujus utique sacramentis vivificati, avolavimus ex Aegypto et de terra Assyriorum, id est de ignorantiae tenebris et de terrenarum affectibus cupiditatum. Et sic avolantes collocabo eos in domibus suis, dicit Dominus. In domibus suis, id est in mansionibus sibi praeparatis. Nam ab origine mundi, quando creatis hominibus primis benedixit illis et ait: Crescito et multiplicamini, et replete terram (Gen. I), praeparavit illis domos sive mansiones aeternas, de quibus continuo moriturus dixit: In domo Patris mei, multae mansiones sunt (Joan. XIV), et in novissimo die dicturus est: Venite, benedicti Patris mei; percipite paratum vobis regnum a constitutione mundi (Matth. XXV). Sequitur: