CAPUT XII. De rhetorica vel partibus rhetoricae, quod istis omnibus bene utatur sacra Scriptura pro re et tempore.

Rhetoricam, id est bene dicendi scientiam quisquis unquam apertis alicubi vidit oculis ut faciem ejus veraciter internoscere possit, ipse ad eamdem de qua loquimur Scripturam accedens, nisi forte dormitet, aut malevolentiae nubilo caecutiat, dicere non fallitur, quia maxime illic est. Primae partis ejus, id est inventionis hic exempla breviter colligamus. Sunt enim rhetoricae partes quinque, scilicet inventio, dispositio, elocutio, memoria, pronuntiatio. Inventionem ergo hic suspicientes, primum dicamus istorum, de quibus nunc loquimur, rhetorum verorum qui sanctam conscribendo Scripturam causas Dei cum hominibus perorant, praecellentem verissimamque esse inventionem, quia videlicet, quod invenerunt ut eloquerentur, aut pronuntiarent, non ut rhetores, forensis aut civilis exercitii de corde vel ingenio proprio, sed de Spiritu sancto invenerunt, quemadmodum et Petrus apostolus ait: Hoc primum intelligentes quod omnis prophetica Scriptura propria interpretatione non fit. Non enim voluntate humana allata est aliquando prophetia, sed Spiritu sancto inspirati locuti sunt sancti Dei homines (II Petr. I). Porro hanc scilicet inventionem rhetores in sex partibus consumi sive versari dicunt, quae sunt exordium, narratio, divisio, confirmatio, confutatio, conclusio. Exordium, inquiunt, est principium orationis per quod animus auditoris vel judicis constituitur, vel apparatur ad audiendum. Narratio est rerum gestarum ac proinde gestarum expositio. Divisio est per quam aperimus quid conveniat quod in controversia est, et per quam exponimus quibus de rebus acturi sumus. Confirmatio est nostrorum argumentorum expositio cum asseveratione. Confutatio est contrariorum locorum disputatio. Conclusio est artificiosus terminus orationis. Harum partium primam, scilicet exordium, in duo dividunt, in principium et insinuationem. Principium esse aiunt, cum statim apertis rationibus auditoris animum nobis idoneum reddimus ad audiendum, id est attentum, docilem et benevolum. Insinuationem vero, cum pro qualitate causae alienatum a nobis sentientes auditoris animum, occulte per dissimulationem omnia illa conficimus, ut ad eamdem commoditatem in dicendi opere venire possimus. Rursus aiunt, quia si honestum genus causae erit, licebit uti vel non uti principio. Quam autem sanctus sanctae Scripturae auctor Spiritus suscipit, vel a se audiri causam cupit inhonestam? Recte igitur ab oratoribus istis reprehendi non debeat, licuerit ei uti vel non uti principiis. Nam neque Moyses principio usus est, sed statum a narratione incoepit, dicens: In principio creavit Deus coelum et terram (Gen. I), neque Josue, neque Judicum, aut Regum libri principiis usi sunt, sed idem a narratione incoeperunt. Non autem casu, aut inscitia, nam, ubi visum est expedire, nemo melius Moyse novit aut valuit principio uti, non solum quo possit homines aliquos, sed et ipsos coelos attentos, ipsamque terram facere attentam, avidamque ad audiendum, cum dicit: Audite, coeli, quae loquar, audiat terra verba oris mei (Deut. XXXII). Sed et patriarcha Jacob itidem facere opportune novit, ubi dicit: Congregamini, et audite, filii Jacob, audite, Israel, Patrem vestrum. Congregamini, ut annuntiem quae ventura sint vobis diebus novissimis (Gen. XLIX). Plane hoc principium est attentos, dociles, benevolos ad audiendum filios facere gestientis. Alias autem et in lege et in prophetis, per singula pene capitula, idem et ad hoc ipsum valens est principium, quod dicitur: Locutus est Dominus ad Moysen dicens: Haec dicit Dominus exercituum (Exod. XXXII). Porro insinuatione, quae altera exordii species est, qua tunc utendum esse dicunt, quando auditoris animus alienatus, sive offensus est, sive audiendo defessus est. Mulier Thecuites apud regem David, cujus animum a filio suo Absalon dira causae qualitas alienaverat, utitur hoc modo: Heu! mulier vidua ego sum. Mortuus est vir meus, et ancillae tuae erant duo filii. Qui rixati sunt adversum se in agro, nullusque erat qui eos prohibere posset. Et percussit alter alterum, et interfecit eum. Et ecce consurgens universa cognatio adversus ancillam tuam, dicit: Trade eum, qui percussit fratrem suum, ut occidamus illum pro anima fratris sui quem interfecit et deleamus haereditatem ejus (II Reg. XIV), etc. Sed quid hinc vel inde exempla quaeramus, cum ipsa ore proprio incarnata Sapientia hac uti dignata sit? Ait enim: Simon, habeo tibi aliquid dicere. At ille ait: Magister, dic. Duo debitores erant cuidam feneratori. Unus debebat denarios quingentos, et alius quinquaginta. Non habentibus illis unde redderent donavit utrisque. Quis ergo eum plus diligit (Luc. VII), etc. Et multa secundum eumdem modum atque pro velle dicentis praemisso vel non praemisso principio. Narratio omnis in sancta Scriptura, quam est brevis, et quam dilucida? Arbitramur, et certe non fallimur, quia scriptorum omnium saecularium, quantumvis accurata narratio comparatione ejus fluxa, laciniosa, atque misere obscura est. Sic brevis, sic est lucida ut miro et pene ineffabili modo auditorem semper oblectet, semper novum teneat. Quodque non minus mirandum, sic facilis est ut quivis imitari se posse confidat, sic gravis ut nullus modum ejus assequi praevaleat, ut proinde illud Flacci rectissime dicas:

Ut sibi quivis.

Speret idem, sudet multum frustraque laboret

Ausus idem.

(HORAT., Ars. Poet. V. 240-242)

Et alibi:

Ante caput scaberet, vivos et roderet ungues.

Saepe stylum vertas, iterum quae digna legi sunt,

Scripturus.

(HORAT., Sat. I, 10, vers. 70-73.)

Divisione quomodo utatur sanctus Scripturae conditor Spiritus, cum multa dare exempla magnifica valeamus, unum tantum, et hoc ipsum de praelibato Evangelii loco ponimus. Dixerat intra se ille Simon: Hic, si esset propheta, sciret utique quae et qualis esset mulier quae tangit eum, quia peccatrix est (Luc. VII). Hoc nimirum inter Simonem Dominumque conveniebat, quia peccatrix erat. Nam Dominus libens tangebatur. Simon tactum illum reprehendebat tacitus. Divisione ergo usus est, quia omisso quod peccatrix erat, suscepit ad defendendum quod tangebat. Vides, inquit, hanc mulierem? Intravi in domum tuam, aquam pedibus meis non dedisti. Haec autem lacrymis rigavit pedes meos, et capillis suis tersit (ibid.), etc. Fit autem defensio per confirmationem et confutationem. Per confirmationem videlicet suae, per confutationem partis adversariae. Harum exempla, ne longius abeamus, eodem ex loco sumamus. Propositionibus quippe ter binis altrinsecus per oppositionem continuo commissis, hinc poenitentis veram justitiam, quae ex fide et dilectione est, confirmat, inde falsam reprehendens justitiam confutat. Aquam, inquit, pedibus meis non dedisti, haec autem lacrymis rigavit pedes meos, et capillis suis tersit. Osculum mihi non dedisti, haec autem, ex quo intravit, non cessavit osculari pedes meos. Oleo caput meum non unxisti, haec autem unguento unxit pedes meos (ibid.) Quarta demum oppositio, quanta mansuetudine, vel temperantia reprehendentis invidiam augere declinat? Ait enim: Propter quod dico tibi: Remittuntur ei peccata multa, quoniam dilexit multum. Cui autem minus dimittitur, minus diligit (ibid.). Denique idem est ac si diceret: Tu autem, qui ut tibi videris, minus habes, quod dimittatur, minus diligis. Et est sensus: Huic multum diligenti, multa remissione peccata remittuntur, tibi autem minus diligenti peccata tua minus remittuntur. Conclusione tandem, quae est artificiosus orationis terminus, non tam artificiose quam sapienter et juste utitur, cum dicit: Fides tua te salvam fecit, vade in pace (ibid.). In confirmatione et confutatione pro magno habent illi, argumentationibus uti, et difficillimum aestimant expolire et expedite pronuntiare, quod invenerunt. Haec, inquiunt, res facit ut neque diutius quam satis est in eisdem locis commoremur, nec eodem identidem revolvamur, neque inchoatam argumentationem relinquamus, neque incommode ad aliam deinceps transeamus. Absolutissimam atque perfectissimam argumentationem esse dicunt, quae in quinque partes distributa est, propositionem, rationem, rationis confirmationem, exornationem, complexionem. Istud quoque in Scriptura sua neque ignoravit, neque aspernatus est Spiritus Dei; quod si diligenter attendis, non paucis elucet exemplis. Si quidem manifestiora quam plura sunt, sed nos, ubi forte minus paret haec facultas, inde nunc breviter aliqua dare exempla cupimus. Propositio est ille psalmi octavi versiculus: Domine, Dominus noster, quam admirabile est nomen tuum in universa terra! (Psal. VIII). In illo Propheta summatim ostendit quid sit quod probare intendit. Ratio est, quam sub duobus versiculis hoc modo adnectit. Quoniam elevata est magnificentia tua super coelos. Ex ore infantium et lactentium perfecisti laudem propter inimicos tuos, ut destruas inimicum et ultorem (ibid.). Istis etenim verum esse demonstrat id quod intendit, scilicet ex eo admirabile esse nomen Domini, quia Christus magnifice elevatus est, et in coelum ascendit. Et deinde ex ore apostolorum qui erant quasi infantes, id est homines idiotae et sine litteris (Act. IV), perfecit laudem evangelicae fidei, sive praedicationis. Rationis confirmatio est id quod subjungit: Quoniam videbo coelos tuos, opera digitorum tuorum, lunam et stellas quae tu fundasti (Psal. VIII). Hic enim versiculus breviter confirmationem quam exposuit, scilicet non adeo mirum sive incredibile esse, quod ex ore infantium, Dominus laudem perfecerit; quoniam qui infantes, sive lactentes fuerant, accepto Spiritu sancto, facti sunt coeli, in quorum fide, luna et stellae, id est Ecclesia, et quique electi potuere fundari. Exornatio est, quae sequentibus continetur versiculis. Quid est homo quod memor es ejus, aut filius hominis quoniam visitas eum? Minuisti eum paulo minus ab angelis, gloria et honore coronasti eum, et constituisti eum super opera nanuum tuarum. Omnia subjecisti sub pedibus ejus, oves et boves universas, insuper et pecora campi, volucres coeli et pisces maris, qui perambulant semitas maris (ibid.). Istis etenim versiculis insigniter honestavit et collocupletavit rem copioso ornatu pietatis, admirando magnitudinem dignationis quomodo hominem tam longe invidia diaboli ab aeternitate dejectum tantopere requisierit. Complexio est versus prior repetitus: Domine, Dominus noster, quam admirabile est nomen tuum universa terra! Isto etenim concludendo, breviter recolligit partes argumentationis. Et haec quidem perfecta quinque partium argumentatio confirmantis est. Confirmat enim admirabile esse in universa terra nomen Domini. Sequenti vero psalmo ab eo versu quo dicit: Exsurge, Domine, non confortetur homo, usque ad eum quo ait: Exsurge, Domine Deus, exaltetur manus tua (Psal. IX), item, si rite perpendas, perfecta quinque partium confutantis argumentatio est. Confutat enim inimicum hominem peccati, filium perditionis, ut ait Apostolus: Qui extollitur supra omne quod dicitur Deus aut quod colitur (II Thess. II). Caeterum est, ubi vel unde breviores, id est una a duabus ablatis partibus fiant argumentationes, scilicet ubi brevior est dicenda res, quae facile memoriae commendatur. Tunc enim exornatio praetermittenda est, si parum locuples ad amplificandum, et exornandum res esse videtur. Sin autem res et tenuis et humilis est, tunc et exornatio et complexio praetermittenda sunt. Istae vero tanta copia in Scripturis nostris inveniuntur ut ulla dare exempla superfluum putemus, praesertim, cum juxta propositum, satis dictum sit, et nos ad alia properemus. Porro tria genera causarum, scilicet demonstrativum, deliberativum, judiciale, isti quoque oratores sive inventores nostri receperunt. Neque enim parumper agunt de alicujus, imo quam plurium certa rum personarum laude vel vituperatione, quae partes demonstrativi generis sunt, verbi gratia, quando laudatur Deus, vel vituperatur diabolus. Item, non parum aut raro resonant suasionem et dissuasionem, quae partes deliberativi generis sunt, videlicet suadendo bonum, dissuadendo malum. Item, persaepe accusationem tractant, atque defensionem, quae partes judicialis generis sunt, accusando videlicet injustum, defendendo justum, ut exempli gratia, in Apostolo, cum accusatur injustitia unius hominis, per quam peccatores constituti sunt multi, et defenditur justitia unius hominis, per quam justi constituuntur multi (Rom. V). Eas quoque quas dicunt constitutiones, conjecturalem, legitimam, juridicialem nullus unquam saecularium sic juste, sic sapienter egit, aut agere potuit, quomodo in sanctis de quibus loquimur Scripturis, agitur. Nam conjecturalis est, cum de facto controversia est, hoc modo: Commendavit aliquis proximo suo asinum, bovem, ovem, et omne jumentum ad custodiam, et forte mortuum est, aut delibitatum, aut captum ab hostibus, sed nullus hoc vidit. Quid ergo fiet? Jusjurandum, inquit, erit in medio, quod non extenderit manum ad rem proximi sui, suscipietque Dominus juramentum, et ille reddere non cogetur (Exod. XXII). Et multa similia. Legitima vero est, cum a scripto, aut e scriptis aliquid controversiae nascitur, hoc modo: Putabant Judaei sese fideliter adimplere divinam Scripturam sanctae legis, offerendo incensum, et manducando carnes sacrificii. Sed quid? Holocaustomata vestra addite victimis vestris et comedite carnes, quia non sum locutus cum patribus vestris et non praecepi eis in die qua eduxi eos de terra Aegypti, de verbo holocaustomatum et victimarum. Sed hoc verbum praecepi eis, dicens: Audite vocem meam, et ero vobis Deus, et vos eritis mihi populus (Jer. VII), etc. Verum multo maxime Apostolus, ad Hebraeos scribens (Cap. VII), in hac constitutione consistit, voluntatem scriptoris, imo Dei cum scripto, sive littera, cui solus Judaeus innititur, conferens, aut litterae praeferens, satisque intelligibiliter atque probabiliter voluntatem praedicti scriptoris exponens. Juridicialis est, cum factum convenit, id est factum esse non negatur, sed jure, an injuria sit quaeritur. Hujus autem partes duae sunt, quarum una absoluta, altera assumptiva nominatur. Absoluta in judiciis Domini omnino damnatur. Dicitur enim absoluta, cum id ipsum quod factum est, recte factum esse dicitur, ita ut aliud nihil foris assumatur. Porro Domino nihil quod recte factum sit, quasi non recte factum quaeritur. Damnabilis ergo est apud ipsum haec pars, veniamque non meretur, et ea est hujusmodi: Quae est, inquit, Samuel, haec vox gregum quae resonat in auribus meis, et armentorum quam ego audio? (I Reg. XV.) Ac deinceps: Quare ergo non audisti vocem Domini, sed versus ad praedam es, et fecisti malum in oculis Domini? Et ait Saul: Imo audivi vocem Domini, et ambulavi in via per quam misit me Dominus, et adduxi Agag regem Amalech, et Amalech interfeci (ibid.), etc. Altera pars est assumptiva, quae apud Deum in judiciis ejus, partim suscipitur, partim damnatur. Sunt enim partes quatuor, concessio, remotio criminis, translatio criminis, comparatio. Concessio criminis apud illum non solum suscipitur, verum pene sola haec, vel maxime haec suscipitur. Concessio namque est, cum reus postulat sibi ignosci. Denique omnes apud illum sumus rei, et haec omnis pacis nostrae via est, et maxime justus est, qui maxime concedit, et maxime sibi postulat ignosci, juxta illud: Justus in principio accusator est sui (Prov. XVIII). Sunt autem hujus concessionis partes duae, altera deprecatio, altera purgatio. Deprecatio est, cum se et consulto fecisse et peccasse reus confitetur, et tamen postulat, ut sui misereatur, ut exempli gratia David: Tibi soli, inquit, peccavi, et malum coram te feci (Psal. L). Purgatio est, cum consulto neget reus se fecisse, id est, aut per imprudentiam, aut per fortunam quam nos rectius eventum dicimus, aut per necessitatem. Per imprudentiam hoc modo: Venit Deus ad Abimelech, per somnium nocte, et ait illi: En morieris propter mulierem quam tulisti; habet enim virum. Abimelech vero non tetigerat eam. Et ait: Domine, num gentem justam et ignorantem interficies? (Gen. XX). Per casum vero sive per eventum, quod illi per fortunam dicunt, hoc modo: Iratusque Moyses contra filios Aaron qui remanserant, ait: Cur non comedisti hostiam pro peccato in loco sancto, quae Sancta sanctorum est. Respondit Aaron: Oblata est hodie victima pro peccato, et holocaustum coram Domino. Mihi autem accidit quod vides. Quomodo potui comedere eam, aut placere Domino in caeremoniis mente lugubri? (Lev. X.) Per necessitatem hoc modo: Cur Jephte vestimenta tua scidisti? Heu! filia mea, inquit, decepisti me, et ipsa decepta es. Aperui enim os meum ad Dominum, et aliud facere non potero (Jud. XI). Nam per necessitatem voti, quia os suum aperuit, dicens: Quicunque primus fuerit egressus de foribus domus meae, mihique occurrerit revertenti cum pace a filiis Ammon, eum holocaustum offeram Domino (ibid.), per necessitatem, inquam, voti purgatur et excusatur, qui filiam occidit offerendo, et in catalogo sanctorum qui per fidem vicerunt regna (Hebr. XI), meretur computari. Item David sanctificatum panem, dante Abimelech sacerdote, suscepit et comedit, et quia propter necessitatem hoc fecit, purgatur et excusatur, cum Dominus dicit: Non legistis quid fecerit David quando esuriit, et qui cum eo erant, quomodo intravit in domum Dei et panes propositionis comedit, quos non licebat ei edere, neque his qui cum eo erant, nisi solis sacerdotibus? (Matth. XII.) Et subinde: Si autem sciretis quid est: Misericordiam volo, et non sacrificium, nunquam condemnassetis innocentes (ibid.). Itaque concessio partesque concessionis, deprecatio et purgatio suscipiuntur in judiciis Dei. Comparatio quoque criminis hoc modo: Tu, Paule, qui dixisti: Si circumcidamini, Christus vobis nihil prodest (Gal. V), cur Timotheum circumcidisti (Act. XVI), itemque, assumptis viris, purificatus cum illis, intrasti in templum annuntians expletionem dierum purificationis, donec offerretur pro unoquoque eorum oblatio? (Act. XXI.) Propter vitandum, inquit, periculum majoris criminis, videlicet, quia audierant de me, quod discessionem docerem a Moyse (ibid.), quod falsum erat, quia cum Moyse sum in spiritu et veritate, sed hoc demonstrari non poterat ratione, demonstravi non sine aliqua criminis similitudine. Translatio vel remotio criminis, quae duae sunt, ex quatuor partibus assumptivae, quae pars erat altera juridicialis constitutionis, sapientibus ubique vitanda est in judicio Dei, quia videlicet ex ipsis est origo, vel incrementum peccati. Dixit enim Deus ad Adam: Quis indicavit tibi quod nudus esses, nisi quod ex ligno de quo praeceperam tibi ne comederes, comedisti? Et ille: Mulier, inquit, quam dedisti sociam mihi, dedit mihi de ligno, et comedi (Gen. III). Haec ille dicens, crimen a se transferre voluit. Translatio namque criminis est, cum fecisse nos non negamus sed aliorum peccatis coactos fecisse dicimus. Item: Dixit Dominus Deus ad mulierem: Quare hoc fecisti? Quae respondit: Serpens decepit me, et comedi (ibid.). Haec dicens crimen non a se amovere, sed culpam ipsam, id est criminis causam voluit. Remotio namque criminis dicitur, cum a nobis non crimen, sed causam ipsam amovemus, et vel in hominem transferimus, vel in rem quampiam conferimus. Sed qualem in personam mulier crimen transtulit, si tamen persona meretur dici? In serpentem sive spiritualem, id est diabolum, sive terrestrem, id est colubrum. Qualem in rem? In serpentis deceptionem. Verum haec translatio non purgat, sed contaminat; non absolvit, sed involuit. Qualis enim fuit decipientis pollicitatio serpentis? Nequaquam, inquit, morte moriemini, scit enim Deus quod in quocunque die comederitis ex eo, aperientur oculi vestri, et eritis sicut dii (ibid.). Dicat mulier serpentem non solum suasisse, sed et talem quoque rationem ostendisse, cur deberet comedere. Nonne crimen auget criminis tali remotione? Recte igitur dixerimus translationem sive remotionem criminis nequaquam de sancta Scriptura quaeri, vel inter nos et Deum constitui, sed et comparationem vix, concessionem autem semper, et maxime deprecationem, quae una et melior est ex duabus partibus concessionis.