|
Rhetoricam, id est bene dicendi scientiam quisquis unquam apertis
alicubi vidit oculis ut faciem ejus veraciter internoscere possit, ipse
ad eamdem de qua loquimur Scripturam accedens, nisi forte dormitet, aut
malevolentiae nubilo caecutiat, dicere non fallitur, quia maxime illic
est. Primae partis ejus, id est inventionis hic exempla breviter
colligamus. Sunt enim rhetoricae partes quinque, scilicet inventio,
dispositio, elocutio, memoria, pronuntiatio. Inventionem ergo hic
suspicientes, primum dicamus istorum, de quibus nunc loquimur, rhetorum
verorum qui sanctam conscribendo Scripturam causas Dei cum hominibus
perorant, praecellentem verissimamque esse inventionem, quia videlicet,
quod invenerunt ut eloquerentur, aut pronuntiarent, non ut rhetores,
forensis aut civilis exercitii de corde vel ingenio proprio, sed de
Spiritu sancto invenerunt, quemadmodum et Petrus apostolus ait: Hoc
primum intelligentes quod omnis prophetica Scriptura propria
interpretatione non fit. Non enim voluntate humana allata est aliquando
prophetia, sed Spiritu sancto inspirati locuti sunt sancti Dei homines
(II Petr. I). Porro hanc scilicet inventionem rhetores in sex partibus
consumi sive versari dicunt, quae sunt exordium, narratio, divisio,
confirmatio, confutatio, conclusio. Exordium, inquiunt, est principium
orationis per quod animus auditoris vel judicis constituitur, vel
apparatur ad audiendum. Narratio est rerum gestarum ac proinde gestarum
expositio. Divisio est per quam aperimus quid conveniat quod in
controversia est, et per quam exponimus quibus de rebus acturi sumus.
Confirmatio est nostrorum argumentorum expositio cum asseveratione.
Confutatio est contrariorum locorum disputatio. Conclusio est
artificiosus terminus orationis. Harum partium primam, scilicet
exordium, in duo dividunt, in principium et insinuationem. Principium
esse aiunt, cum statim apertis rationibus auditoris animum nobis idoneum
reddimus ad audiendum, id est attentum, docilem et benevolum.
Insinuationem vero, cum pro qualitate causae alienatum a nobis
sentientes auditoris animum, occulte per dissimulationem omnia illa
conficimus, ut ad eamdem commoditatem in dicendi opere venire possimus.
Rursus aiunt, quia si honestum genus causae erit, licebit uti vel non
uti principio. Quam autem sanctus sanctae Scripturae auctor Spiritus
suscipit, vel a se audiri causam cupit inhonestam? Recte igitur ab
oratoribus istis reprehendi non debeat, licuerit ei uti vel non uti
principiis. Nam neque Moyses principio usus est, sed statum a narratione
incoepit, dicens: In principio creavit Deus coelum et terram (Gen. I),
neque Josue, neque Judicum, aut Regum libri principiis usi sunt, sed
idem a narratione incoeperunt. Non autem casu, aut inscitia, nam, ubi
visum est expedire, nemo melius Moyse novit aut valuit principio uti,
non solum quo possit homines aliquos, sed et ipsos coelos attentos,
ipsamque terram facere attentam, avidamque ad audiendum, cum dicit:
Audite, coeli, quae loquar, audiat terra verba oris mei (Deut. XXXII).
Sed et patriarcha Jacob itidem facere opportune novit, ubi dicit:
Congregamini, et audite, filii Jacob, audite, Israel, Patrem vestrum.
Congregamini, ut annuntiem quae ventura sint vobis diebus novissimis
(Gen. XLIX). Plane hoc principium est attentos, dociles, benevolos ad
audiendum filios facere gestientis. Alias autem et in lege et in
prophetis, per singula pene capitula, idem et ad hoc ipsum valens est
principium, quod dicitur: Locutus est Dominus ad Moysen dicens: Haec
dicit Dominus exercituum (Exod. XXXII). Porro insinuatione, quae altera
exordii species est, qua tunc utendum esse dicunt, quando auditoris
animus alienatus, sive offensus est, sive audiendo defessus est. Mulier
Thecuites apud regem David, cujus animum a filio suo Absalon dira causae
qualitas alienaverat, utitur hoc modo: Heu! mulier vidua ego sum.
Mortuus est vir meus, et ancillae tuae erant duo filii. Qui rixati sunt
adversum se in agro, nullusque erat qui eos prohibere posset. Et
percussit alter alterum, et interfecit eum. Et ecce consurgens universa
cognatio adversus ancillam tuam, dicit: Trade eum, qui percussit fratrem
suum, ut occidamus illum pro anima fratris sui quem interfecit et
deleamus haereditatem ejus (II Reg. XIV), etc. Sed quid hinc vel inde
exempla quaeramus, cum ipsa ore proprio incarnata Sapientia hac uti
dignata sit? Ait enim: Simon, habeo tibi aliquid dicere. At ille ait:
Magister, dic. Duo debitores erant cuidam feneratori. Unus debebat
denarios quingentos, et alius quinquaginta. Non habentibus illis unde
redderent donavit utrisque. Quis ergo eum plus diligit (Luc. VII), etc.
Et multa secundum eumdem modum atque pro velle dicentis praemisso vel
non praemisso principio. Narratio omnis in sancta Scriptura, quam est
brevis, et quam dilucida? Arbitramur, et certe non fallimur, quia
scriptorum omnium saecularium, quantumvis accurata narratio comparatione
ejus fluxa, laciniosa, atque misere obscura est. Sic brevis, sic est
lucida ut miro et pene ineffabili modo auditorem semper oblectet, semper
novum teneat. Quodque non minus mirandum, sic facilis est ut quivis
imitari se posse confidat, sic gravis ut nullus modum ejus assequi
praevaleat, ut proinde illud Flacci rectissime dicas:
Ut sibi quivis.
Speret idem, sudet multum frustraque laboret
Ausus idem.
(HORAT., Ars. Poet. V. 240-242)
Et alibi:
Ante caput scaberet, vivos et roderet ungues.
Saepe stylum vertas, iterum quae digna legi sunt,
Scripturus.
(HORAT., Sat. I, 10, vers. 70-73.)
Divisione quomodo utatur sanctus Scripturae conditor Spiritus, cum multa
dare exempla magnifica valeamus, unum tantum, et hoc ipsum de praelibato
Evangelii loco ponimus. Dixerat intra se ille Simon: Hic, si esset
propheta, sciret utique quae et qualis esset mulier quae tangit eum,
quia peccatrix est (Luc. VII). Hoc nimirum inter Simonem Dominumque
conveniebat, quia peccatrix erat. Nam Dominus libens tangebatur. Simon
tactum illum reprehendebat tacitus. Divisione ergo usus est, quia omisso
quod peccatrix erat, suscepit ad defendendum quod tangebat. Vides,
inquit, hanc mulierem? Intravi in domum tuam, aquam pedibus meis non
dedisti. Haec autem lacrymis rigavit pedes meos, et capillis suis tersit
(ibid.), etc. Fit autem defensio per confirmationem et confutationem.
Per confirmationem videlicet suae, per confutationem partis adversariae.
Harum exempla, ne longius abeamus, eodem ex loco sumamus.
Propositionibus quippe ter binis altrinsecus per oppositionem continuo
commissis, hinc poenitentis veram justitiam, quae ex fide et dilectione
est, confirmat, inde falsam reprehendens justitiam confutat. Aquam,
inquit, pedibus meis non dedisti, haec autem lacrymis rigavit pedes
meos, et capillis suis tersit. Osculum mihi non dedisti, haec autem, ex
quo intravit, non cessavit osculari pedes meos. Oleo caput meum non
unxisti, haec autem unguento unxit pedes meos (ibid.) Quarta demum
oppositio, quanta mansuetudine, vel temperantia reprehendentis invidiam
augere declinat? Ait enim: Propter quod dico tibi: Remittuntur ei
peccata multa, quoniam dilexit multum. Cui autem minus dimittitur, minus
diligit (ibid.). Denique idem est ac si diceret: Tu autem, qui ut tibi
videris, minus habes, quod dimittatur, minus diligis. Et est sensus:
Huic multum diligenti, multa remissione peccata remittuntur, tibi autem
minus diligenti peccata tua minus remittuntur. Conclusione tandem, quae
est artificiosus orationis terminus, non tam artificiose quam sapienter
et juste utitur, cum dicit: Fides tua te salvam fecit, vade in pace
(ibid.). In confirmatione et confutatione pro magno habent illi,
argumentationibus uti, et difficillimum aestimant expolire et expedite
pronuntiare, quod invenerunt. Haec, inquiunt, res facit ut neque diutius
quam satis est in eisdem locis commoremur, nec eodem identidem
revolvamur, neque inchoatam argumentationem relinquamus, neque incommode
ad aliam deinceps transeamus. Absolutissimam atque perfectissimam
argumentationem esse dicunt, quae in quinque partes distributa est,
propositionem, rationem, rationis confirmationem, exornationem,
complexionem. Istud quoque in Scriptura sua neque ignoravit, neque
aspernatus est Spiritus Dei; quod si diligenter attendis, non paucis
elucet exemplis. Si quidem manifestiora quam plura sunt, sed nos, ubi
forte minus paret haec facultas, inde nunc breviter aliqua dare exempla
cupimus. Propositio est ille psalmi octavi versiculus: Domine, Dominus
noster, quam admirabile est nomen tuum in universa terra! (Psal. VIII).
In illo Propheta summatim ostendit quid sit quod probare intendit. Ratio
est, quam sub duobus versiculis hoc modo adnectit. Quoniam elevata est
magnificentia tua super coelos. Ex ore infantium et lactentium
perfecisti laudem propter inimicos tuos, ut destruas inimicum et ultorem
(ibid.). Istis etenim verum esse demonstrat id quod intendit, scilicet
ex eo admirabile esse nomen Domini, quia Christus magnifice elevatus
est, et in coelum ascendit. Et deinde ex ore apostolorum qui erant quasi
infantes, id est homines idiotae et sine litteris (Act. IV), perfecit
laudem evangelicae fidei, sive praedicationis. Rationis confirmatio est
id quod subjungit: Quoniam videbo coelos tuos, opera digitorum tuorum,
lunam et stellas quae tu fundasti (Psal. VIII). Hic enim versiculus
breviter confirmationem quam exposuit, scilicet non adeo mirum sive
incredibile esse, quod ex ore infantium, Dominus laudem perfecerit;
quoniam qui infantes, sive lactentes fuerant, accepto Spiritu sancto,
facti sunt coeli, in quorum fide, luna et stellae, id est Ecclesia, et
quique electi potuere fundari. Exornatio est, quae sequentibus
continetur versiculis. Quid est homo quod memor es ejus, aut filius
hominis quoniam visitas eum? Minuisti eum paulo minus ab angelis, gloria
et honore coronasti eum, et constituisti eum super opera nanuum tuarum.
Omnia subjecisti sub pedibus ejus, oves et boves universas, insuper et
pecora campi, volucres coeli et pisces maris, qui perambulant semitas
maris (ibid.). Istis etenim versiculis insigniter honestavit et
collocupletavit rem copioso ornatu pietatis, admirando magnitudinem
dignationis quomodo hominem tam longe invidia diaboli ab aeternitate
dejectum tantopere requisierit. Complexio est versus prior repetitus:
Domine, Dominus noster, quam admirabile est nomen tuum universa terra!
Isto etenim concludendo, breviter recolligit partes argumentationis. Et
haec quidem perfecta quinque partium argumentatio confirmantis est.
Confirmat enim admirabile esse in universa terra nomen Domini. Sequenti
vero psalmo ab eo versu quo dicit: Exsurge, Domine, non confortetur
homo, usque ad eum quo ait: Exsurge, Domine Deus, exaltetur manus tua
(Psal. IX), item, si rite perpendas, perfecta quinque partium
confutantis argumentatio est. Confutat enim inimicum hominem peccati,
filium perditionis, ut ait Apostolus: Qui extollitur supra omne quod
dicitur Deus aut quod colitur (II Thess. II). Caeterum est, ubi vel unde
breviores, id est una a duabus ablatis partibus fiant argumentationes,
scilicet ubi brevior est dicenda res, quae facile memoriae commendatur.
Tunc enim exornatio praetermittenda est, si parum locuples ad
amplificandum, et exornandum res esse videtur. Sin autem res et tenuis
et humilis est, tunc et exornatio et complexio praetermittenda sunt.
Istae vero tanta copia in Scripturis nostris inveniuntur ut ulla dare
exempla superfluum putemus, praesertim, cum juxta propositum, satis
dictum sit, et nos ad alia properemus. Porro tria genera causarum,
scilicet demonstrativum, deliberativum, judiciale, isti quoque oratores
sive inventores nostri receperunt. Neque enim parumper agunt de
alicujus, imo quam plurium certa rum personarum laude vel vituperatione,
quae partes demonstrativi generis sunt, verbi gratia, quando laudatur
Deus, vel vituperatur diabolus. Item, non parum aut raro resonant
suasionem et dissuasionem, quae partes deliberativi generis sunt,
videlicet suadendo bonum, dissuadendo malum. Item, persaepe accusationem
tractant, atque defensionem, quae partes judicialis generis sunt,
accusando videlicet injustum, defendendo justum, ut exempli gratia, in
Apostolo, cum accusatur injustitia unius hominis, per quam peccatores
constituti sunt multi, et defenditur justitia unius hominis, per quam
justi constituuntur multi (Rom. V). Eas quoque quas dicunt
constitutiones, conjecturalem, legitimam, juridicialem nullus unquam
saecularium sic juste, sic sapienter egit, aut agere potuit, quomodo in
sanctis de quibus loquimur Scripturis, agitur. Nam conjecturalis est,
cum de facto controversia est, hoc modo: Commendavit aliquis proximo suo
asinum, bovem, ovem, et omne jumentum ad custodiam, et forte mortuum
est, aut delibitatum, aut captum ab hostibus, sed nullus hoc vidit. Quid
ergo fiet? Jusjurandum, inquit, erit in medio, quod non extenderit manum
ad rem proximi sui, suscipietque Dominus juramentum, et ille reddere non
cogetur (Exod. XXII). Et multa similia. Legitima vero est, cum a
scripto, aut e scriptis aliquid controversiae nascitur, hoc modo:
Putabant Judaei sese fideliter adimplere divinam Scripturam sanctae
legis, offerendo incensum, et manducando carnes sacrificii. Sed quid?
Holocaustomata vestra addite victimis vestris et comedite carnes, quia
non sum locutus cum patribus vestris et non praecepi eis in die qua
eduxi eos de terra Aegypti, de verbo holocaustomatum et victimarum. Sed
hoc verbum praecepi eis, dicens: Audite vocem meam, et ero vobis Deus,
et vos eritis mihi populus (Jer. VII), etc. Verum multo maxime
Apostolus, ad Hebraeos scribens (Cap. VII), in hac constitutione
consistit, voluntatem scriptoris, imo Dei cum scripto, sive littera, cui
solus Judaeus innititur, conferens, aut litterae praeferens, satisque
intelligibiliter atque probabiliter voluntatem praedicti scriptoris
exponens. Juridicialis est, cum factum convenit, id est factum esse non
negatur, sed jure, an injuria sit quaeritur. Hujus autem partes duae
sunt, quarum una absoluta, altera assumptiva nominatur. Absoluta in
judiciis Domini omnino damnatur. Dicitur enim absoluta, cum id ipsum
quod factum est, recte factum esse dicitur, ita ut aliud nihil foris
assumatur. Porro Domino nihil quod recte factum sit, quasi non recte
factum quaeritur. Damnabilis ergo est apud ipsum haec pars, veniamque
non meretur, et ea est hujusmodi: Quae est, inquit, Samuel, haec vox
gregum quae resonat in auribus meis, et armentorum quam ego audio? (I
Reg. XV.) Ac deinceps: Quare ergo non audisti vocem Domini, sed versus
ad praedam es, et fecisti malum in oculis Domini? Et ait Saul: Imo
audivi vocem Domini, et ambulavi in via per quam misit me Dominus, et
adduxi Agag regem Amalech, et Amalech interfeci (ibid.), etc. Altera
pars est assumptiva, quae apud Deum in judiciis ejus, partim suscipitur,
partim damnatur. Sunt enim partes quatuor, concessio, remotio criminis,
translatio criminis, comparatio. Concessio criminis apud illum non solum
suscipitur, verum pene sola haec, vel maxime haec suscipitur. Concessio
namque est, cum reus postulat sibi ignosci. Denique omnes apud illum
sumus rei, et haec omnis pacis nostrae via est, et maxime justus est,
qui maxime concedit, et maxime sibi postulat ignosci, juxta illud:
Justus in principio accusator est sui (Prov. XVIII). Sunt autem hujus
concessionis partes duae, altera deprecatio, altera purgatio. Deprecatio
est, cum se et consulto fecisse et peccasse reus confitetur, et tamen
postulat, ut sui misereatur, ut exempli gratia David: Tibi soli, inquit,
peccavi, et malum coram te feci (Psal. L). Purgatio est, cum consulto
neget reus se fecisse, id est, aut per imprudentiam, aut per fortunam
quam nos rectius eventum dicimus, aut per necessitatem. Per imprudentiam
hoc modo: Venit Deus ad Abimelech, per somnium nocte, et ait illi: En
morieris propter mulierem quam tulisti; habet enim virum. Abimelech vero
non tetigerat eam. Et ait: Domine, num gentem justam et ignorantem
interficies? (Gen. XX). Per casum vero sive per eventum, quod illi per
fortunam dicunt, hoc modo: Iratusque Moyses contra filios Aaron qui
remanserant, ait: Cur non comedisti hostiam pro peccato in loco sancto,
quae Sancta sanctorum est. Respondit Aaron: Oblata est hodie victima pro
peccato, et holocaustum coram Domino. Mihi autem accidit quod vides.
Quomodo potui comedere eam, aut placere Domino in caeremoniis mente
lugubri? (Lev. X.) Per necessitatem hoc modo: Cur Jephte vestimenta tua
scidisti? Heu! filia mea, inquit, decepisti me, et ipsa decepta es.
Aperui enim os meum ad Dominum, et aliud facere non potero (Jud. XI).
Nam per necessitatem voti, quia os suum aperuit, dicens: Quicunque
primus fuerit egressus de foribus domus meae, mihique occurrerit
revertenti cum pace a filiis Ammon, eum holocaustum offeram Domino
(ibid.), per necessitatem, inquam, voti purgatur et excusatur, qui
filiam occidit offerendo, et in catalogo sanctorum qui per fidem
vicerunt regna (Hebr. XI), meretur computari. Item David sanctificatum
panem, dante Abimelech sacerdote, suscepit et comedit, et quia propter
necessitatem hoc fecit, purgatur et excusatur, cum Dominus dicit: Non
legistis quid fecerit David quando esuriit, et qui cum eo erant, quomodo
intravit in domum Dei et panes propositionis comedit, quos non licebat
ei edere, neque his qui cum eo erant, nisi solis sacerdotibus? (Matth.
XII.) Et subinde: Si autem sciretis quid est: Misericordiam volo, et non
sacrificium, nunquam condemnassetis innocentes (ibid.). Itaque concessio
partesque concessionis, deprecatio et purgatio suscipiuntur in judiciis
Dei. Comparatio quoque criminis hoc modo: Tu, Paule, qui dixisti: Si
circumcidamini, Christus vobis nihil prodest (Gal. V), cur Timotheum
circumcidisti (Act. XVI), itemque, assumptis viris, purificatus cum
illis, intrasti in templum annuntians expletionem dierum purificationis,
donec offerretur pro unoquoque eorum oblatio? (Act. XXI.) Propter
vitandum, inquit, periculum majoris criminis, videlicet, quia audierant
de me, quod discessionem docerem a Moyse (ibid.), quod falsum erat, quia
cum Moyse sum in spiritu et veritate, sed hoc demonstrari non poterat
ratione, demonstravi non sine aliqua criminis similitudine. Translatio
vel remotio criminis, quae duae sunt, ex quatuor partibus assumptivae,
quae pars erat altera juridicialis constitutionis, sapientibus ubique
vitanda est in judicio Dei, quia videlicet ex ipsis est origo, vel
incrementum peccati. Dixit enim Deus ad Adam: Quis indicavit tibi quod
nudus esses, nisi quod ex ligno de quo praeceperam tibi ne comederes,
comedisti? Et ille: Mulier, inquit, quam dedisti sociam mihi, dedit mihi
de ligno, et comedi (Gen. III). Haec ille dicens, crimen a se transferre
voluit. Translatio namque criminis est, cum fecisse nos non negamus sed
aliorum peccatis coactos fecisse dicimus. Item: Dixit Dominus Deus ad
mulierem: Quare hoc fecisti? Quae respondit: Serpens decepit me, et
comedi (ibid.). Haec dicens crimen non a se amovere, sed culpam ipsam,
id est criminis causam voluit. Remotio namque criminis dicitur, cum a
nobis non crimen, sed causam ipsam amovemus, et vel in hominem
transferimus, vel in rem quampiam conferimus. Sed qualem in personam
mulier crimen transtulit, si tamen persona meretur dici? In serpentem
sive spiritualem, id est diabolum, sive terrestrem, id est colubrum.
Qualem in rem? In serpentis deceptionem. Verum haec translatio non
purgat, sed contaminat; non absolvit, sed involuit. Qualis enim fuit
decipientis pollicitatio serpentis? Nequaquam, inquit, morte moriemini,
scit enim Deus quod in quocunque die comederitis ex eo, aperientur oculi
vestri, et eritis sicut dii (ibid.). Dicat mulier serpentem non solum
suasisse, sed et talem quoque rationem ostendisse, cur deberet comedere.
Nonne crimen auget criminis tali remotione? Recte igitur dixerimus
translationem sive remotionem criminis nequaquam de sancta Scriptura
quaeri, vel inter nos et Deum constitui, sed et comparationem vix,
concessionem autem semper, et maxime deprecationem, quae una et melior
est ex duabus partibus concessionis.
|
|