CAPUT 6

Tertia tentatio fuit illius populi, qui quoniam tentaverat, jure debebat tentari, ubi Aaron quoque in tentationem incidit, ut contra hoc dictum legis faceret:

“Dominum Deum tuum adorabis, et illi soli servies.”

Nam sicut puer aliquando voluntati suae dimittitur, ut remoto magistro 593 sive paedagogo pareat ex occasione licentiae, quale sit studium ejus; ita dimissus sibi est idem populus, ascendente Mose in montem, ubi et fuit quadraginta diebus et quadraginta noctibus, et non fuerat praefinitum quando foret reversurus. Tunc illud contigit, quod Scriptura refert:

“Videns autem populus, quod moram faceret descendendi de monte Moses, congregatus adversus Aaron ait: Surge, fac nobis deos, qui nos praecedant. Mosi enim huic viro, qui nos eduxit de terra Aegypti, ignoramus quid acciderit (Exod. XXXII).”

Tunc revera populus cecidit, et in forma vituli diabolum adoravit, et quis non audivit, quis legendo admirari non potuit quam pertinax, quam pronus in illo tali casu suo semper fuerit? Sed venit hic alter Israel, qui legem solus impleret, qui cuncta faceret praecepta justitiae quae praecepit lex. Unde notandum quia cuncta, quibus tentatorem relidit, testimonia tantum de Deuteronomio sumit, quod videlicet Deuteronomium quod dicitur, hoc est, secunda lex, sicut et ipse alter sive secundus Israel dicitur et est, juxta illud propheticum (cujus et hic evangelista meminit, et nos in locis suis tractavimus) testimonium,

“quia puer Israel est, et ego dilexi eum, et ex Aegypto vocavi filium meum (Osee XI).”

Ergo iste alter sive secundus est Israel, post illum Israelem patrem duodecim tribuum qui primitus in Aegyptum descendit, et multitudinem Israeliticam, quae inde ascendit: et haec secunda lex huic maxime posita est. Nam illi praevaricatori populo Israel posita est lex caeremoniarum carnalium, quarum circa ritum caeteri versantur Mosi libri. In isto libro Deuteronomii, id est secundae legis, fere nihil de caeremoniis agitur, sed cuncta sunt praecepta justitiae, praecepta charitatis: et cuncta fere ad personam numeri singularis familiariter dicuntur, ea quae spiritualia continent mysteria vitae et salutis, et sic Israel compellatur quasi unus homo, quia hic vere futurus erat unus homo, qui fideliter et perfecte cuncta persolveret quaecunque Deo debebat homo, et hic est verus Israel, vere directus cum Deo. Exempli gratia:

“et nunc, Israel, quid Dominus Deus tuus petit a te, nisi ut timeas Dominum Deum tuum, et ambules in viis ejus, et diligas eum, ac servias Domino Deo tuo in toto corde tuo, et in tota anima tua, custodiasque mandata Domini, et caeremonias ejus, quas ego hodie praecipio ut bene sit tibi?”

(Deut. X.) Haec et his similia, quae tam familiariter et sic dicuntur, quasi uni, iste unus bene audivit, et bene implevit, easdemque tentationes, in quibus ille prior Israel, id est populus Israel, pro parte reproborum inventus est infidelis, et etiam pro parte electorum repertus vix parumper fidelis: easdem, inquam, iste sustinens inventus est fidelis (Eccli. XLIV), sic praesens testatur locus Evangelii, unde et completa est illi fides conventionis, quam innuens, cum dixisset,

“ut custodias quae ego hodie praecipio (Deut. XXVIII),”

protinus addidit,

“ut bene sit tibi (ibid.).”

Porro illa ostensio diaboli qualis putas exstitit? Qualiter omnia regna mundi et gloriam eorum homini diabolus simul ostendere potuit, et, ut ait Lucas,

“in momento temporis? (Luc. IV.)”

Neque enim natura rerum sive oculorum hoc admittit, ut de monte quolibet, quatumvis excelso, cuncta terrae regna regnorumque omnium gloria simul et in momento possit ab homine perspici. Nihil tale uspiam sacra Scriptura gestum meminit, quin quod beatus papa Gregorius (Dialog., lib. II, cap. 35) de uno vitae venerabilis viro, nomine et gratia Benedicto, refert, quia, dum quiescentibus fratribus instans vigiliis nocturnae orationis tempora praevenisset, ad fenestram stans et omnipotentem Dominum deprecans, subito vidit fusam lucem desuper cunctas noctis tenebras effugasse tantoque splendore clarescere, ut diem vinceret lux illa, quae inter tenebras radiasset. Mira autem valde res in hac speculatione secuta est, quia sicut post ipse narravit, omnis etiam mundus, velut sub uno solis radio collectus ante oculos ejus adductus est. Verum illa res admirationem habet aliam, quia, sicut jam dictum est, animae videnti Creatorem angusta est omnis creatura, et quod ante illius sancti oculos collectus fuisse mundus dicitur, hoc egit cum homine omnipotens Deus, et non coelum et terra contracta est, sed videntis animus dilatatus est, qui in Deo raptus, videre sine difficultate potuit omne quod infra Deum est. Cum haec dicit, addens etiam haec: In illa ergo luce, quae exterioribus oculis fulsit, lux interior in mente fuit, quae videntis animum, quia ad superiora rapuit, ei quam angusta essent omnia inferiora monstravit; cum, inquam, haec dicit palam astruit, quia prospectus ille mentis magis quam oculorum fuit. Illud mirantes veneramur, quod egit cum homine omnipotens Deus; de isto vero quid dicemus quod circa hominem Deum Dei Filium tentator egit diabolus? Si qua vobis Scriptura narraret similiter eum fecisse circa quemlibet hominum, ut in momento temporis mundum illi ostenderet universum, non dubitaremus dicere ostensionem spiritualis nequitiae visumque fuisse phantasticum. Nunquid et hunc hominem, quem explorabat utrum esset Filius Dei, per suas phantasias diabolus est ausus aggredi? Animus fidelis hoc vel cogitare perhorrescit. Sed ne abhorrescas, quia quanto major tentatoris injuria, tanto gloriosior victoris patientia. Confer phantasias ejusmodi cum phantasiis quas patimur, quoties tentamur

“omni quod in mundo est, ex concupiscentia carnis, et concupiscentia oculorum, et superbia vitae (I Joan. II).”

Quotus quisque nostrum est, qui non in tentatione qualicunque concupiscentiae lenocinio mulceatur, forte etiam invitus? Nec mirum: nam nos phantasias intus patimur, ejusmodi autem phantasiae quae de foris veniunt vel foris fiunt, aliquando non solum non delectant, verum etiam sensibus corporis molesta sunt; et si a tentatore huic Filio hominis adductae sunt, indubitanter absque peccato ejus, et accesserunt et recesserunt, ut dicas cum Apostolo,

“tentatum autem per omnia pro similitudine absque peccato (Hebr. IV).”

“Cum autem audisset Jesus quod Joannes traditus esset, secessit in Galilaeam, et relicta civitate Nazareth, venit et habitavit in Capharnaum maritimam in finibus Zabulon et Nephtalim ut adimpleretur quod dictum est per Isaiam prophetam: Terra Zabulon et terra Nephtalim, via maris trans Jordanem Galilaeae gentium. Populus qui sedebat in tenebris, vidit lucem magnam, et sedentibus in regione umbrae mortis, lux orta est eis (Isa. IX). Exinde coepit Jesus praedicare et dicere: Poenitentiam agite, appropinquavit enim regnum coelorum.”

Quandiu Joannes praedicavit, nequaquam Jesus publicae praedicationis officium subiit, sed postquam in traditione ejus clausum est os prophetarum et legis: omnes enim prophetae et lex usque ad Joannem prophetaverunt; tunc demum id quod prophetatum fuerat successit, id est Evangelium Christi effulsit. Fecerat quidem aliqua, jamque habebat discipulos, et docebat eos, sicut evangelista Joannes latius meminit, feceratque signa multa coram discipulis suis, quorum fuit initium, quod aquas in vinum vertit (Joan. II); et de quibus idem evangelista dicit, quia,

“cum esset Hierosolymis in Pascha, in die festo, multi crediderunt in nomine ejus, ex quibus Nicodemus (ibid.); nemo enim, inquit, potest haec signa facere, quae tu facis, nisi fuerit Deus cum eo: et nondum missus fuerat in carcerem Joannes (Joan. III),”

sed, sicut jam dictum est, nequaquam publicum praedicandi officium subierat, 594 neque ipsos discipulos qui ad cum venire et audire coeperant, ad hoc vocaverat, ut relictis omnibus ipsum sequerentur. Ab eo praesens evangelista narrationem suam inchoat quod in Galilaeam Jesus secessit, praetermittens,

“cum autem audisset, quod Joannes traditus esset.”

Praeter sensum supradictum, hoc etiam in hac temporis designatione considerandum est quod exemplo suo docuit, sicut per Apostolum suum dicturus erat,

“nemini dandam ullam offensionem (II Cor. VI), quia videlicet offendebantur qui offendi volebant, scilicet maxime Pharisaei qui spernebant consilium Dei, non baptizati baptismo Joannis (Luc. VII),”

et hoc optabant existimari quod inter Jesum et Joannem, et inter discipulos eorum per contentionem et per inanem gloriam fieret aliquid. Hinc est illud apud evangelistam Joannem:

“Facta est ergo quaestio ex discipulis Joannis cum Judaeis de purificatione, et venerunt ad Joannem et dixerunt ei: Rabbi qui erat tecum trans Jordanem, cui tu testimonium perhibuisti, ecce hic baptizat, et omnes veniunt ad eum (Joan. III).”

Item post aliqua:

“Ut ergo cognovit Jesus, quia audierunt Pharisei, quia Jesus plures discipulos facit, et baptizat, quam Joannes quanquam Jesus non baptizaret, sed discipuli ejus (Joan. IV).”

Utrumque ergo rationabiliter observatum est in eo quod nonnisi postquam Joannes traditus est praedicare coepit Jesus, scilicet ut et ordinate legi et prophetis quorum Joannes finis erat, Evangelium succederet, et in quantum fieri poterat, quod ex ipso erat,

“nemini ullam offensionem”

daret. Quae autem causa fuerit ut secedens in Galilaeam tam cito relicta civitate Nazareth, veniret et habitaret in Capharnaum, Lucas manifestius enarrat. Dicebant enim illi:

“Nonne hic est filius Joseph? Et repleti sunt, ait, omnes in Synagoga ira: et surrexerunt, et ejecerunt illum extra civitatem, et duxerunt eum usque ad supercilium montis, supra quem civitas illorum erat aedificata, ut praecipitarent illum. Ipse autem transiens per medium illorum ibat; et descendit in Capharnaum civitatem Galilaeae, ibique docebat (Luc. IV); Hoc ita factum est ut adimpleretur, ait, quod dictum est per Esaiam prophetam: Terra Zabulon et terra Naphtalim,”

etc. Hoc taliter per prophetam dictum est:

“Primo tempore alleviata est terra Zabulon et terra Nephtalim, et novissimo aggravata est via maris trans Jordanem (Isa. IX).”

Quid est quod sumptum testimonium non ad integrum scripsit? Duas namque omisit partes praecipuas,

“primo tempore alleviata est, et novissimo aggravata est.”

Quid, inquam, est, quod istas partes omisit? Videlicet, quia non erat hoc in intentione, seu voluntate praedicantis, et evangelizantis, ut primo tempore alleviata terra illa, novissimo aggravaretur, id est ut praesentis Domini praedicatione, et miraculis illustrata Judaea, tandem assumpti in coelum Evangelium repelleret et vitae aeternae indignam se judicaret. Futurum quidem erat, et idcirco Esaias, revelante spiritu prophetico, praedixerat, quia sic futurum erat: verumtamen non ea Dominus intentione illud praedicare coepit, ut novissimo tempore, id est consummatis omnibus salutis nostrae sacramentis, Judaea cor suum aggravaret ac repelleret verbum fidei. Testes sunt illae lacrymae, testis illa lamentatio videntis civitatem et flentis super eam, quia voluntatis ejus non fuit, quod illa taliter cor suum aggravavit, quod tempus visitationis suae cognoscere noluit (Luc. XIX). Hoc solum erat in intentione praedicantis,

“illuminare,”

ut Zacharias quoque cecinit,

“his qui sedebant in tenebris et in umbra mortis ad dirigendos pedes nostros in viam pacis (Luc. I).”

Recte igitur providus evangelista solum hoc in intentione ejus fuisse significavit, dicendo,

“ut impleretur quod dictum est per Esaiam prophetam,”

etc. Terram Zabulon et Nephtalim, viam maris trans Jordanem propheticus spiritus opportune in tanta re declamavit, quia videlicet nonnihil pertinuit ad felicitatem nuntii tam boni, nominare locum, unde primo auditum fuerit, quod omnes sancti tanta exspectabant attentione, quantam insinuare contendit in eodem propheta mirabilis eloquentia sanctae sapientiae, dicendo:

“Et elevate signum ad populos, ecce Dominus auditum fecit ab extremis terrae (Isai. LXII).”

Puta, vel ipsum Joannem, qui tunc traditus erat mox, ut postmodum decollatus est, ad inferos properando signum elevasse ad omnes sanctos, qui hunc exspectabant ab origine mundi in tenebris et in umbra mortis, et dixisse:

“Ecce Dominus auditum fecit a terra Zabulon, et a terra Nephtalim, et a via maris trans Jordanem Galilaeae,”

id est secus mare Galilaeae. Sicut alio jam loco dictum est, non solum illud tantillum, quod evangelista de propheticis praescribit testimoniis, respicere debet lector studiosus, sive auditor attentus; verum etiam illa quae assumptis adhaerent capitulis, quae praecedunt sive quae sequuntur, velut si domum, quae forte per industriam absque fenestris subobscura facta est lucerna intromissa videre debeas, qualis sit intus, qualis sit situs in medio vel in circuitu ejus, et quidem sicut evangelistae, quoniam brevitate opus erat, amplitudinem testimoniorum vel scribere non vacavit; ita et nobis, quia forte fastidiosum fieret opus, non vacat cuncta prosequi, quae ipse brevi significatione illustravit: verumtamen in aliqua parte eorum, libet aliquantisper immorari. Praemisso,

“populus qui ambulabat in tenebris, vidit lucem magnam (Isa. IX),”

subinde idem propheta inter caetera, dicit:

“Jugum enim oneris ejus et virgam humeri ejus, et sceptrum exactoris ejus superasti, sicut in die Madian. Parvulus enim natus est nobis, filius datus est nobis (ibid.).”

Onus sive

“jugum oneris ejus,”

scilicet populi qui ambulabat vel sedebat in tenebris, peccatum erat;

“virga humeri ejus,”

peccatum erat;

“exactor ejus,”

diabolus erat;

“sceptrum exactoris illius,”

jus vel principatus mortis erat. Quomodo haec, Domine, superasti? Nimirum novo genere praelii,

“sicut in die Madian, id est secundum mysticam similitudinem praelii, quo, sicut habemus in libro Judicum, dux Gedeon cum trecentis viris superavit Madian. Non enim sic in illo die pugnatum est, sicut ante vel post pugnaverunt caeteri duces, judices et reges Israel; sed divisis trecentis viris in partes tres, dedit tubas in manibus eorum, lagenasque vacuas ac lampades in medio lagenarum. Cumque per gyrum castrorum in tribus personarent locis, et hydria confregissent, tenuerunt sinistris manibus lampades, et dextris sonantes tubas, clamaveruntque: Gladius Domini et Gedeonis! Omnia itaque castra turbata sunt, immisit Dominus gladium in omnibus castris, et mutuo sese detruncabant. Praedixerat autem eis Gedeon: Quod me facere videritis, hoc facite (Judic. VII).”

Secundum similitudinem illius praelii pugnare debere a tempore evangelicae praedicationis, et regnum exactoris diaboli superandum esse propheta praedixit. Quam ob causam?

“Parvulus enim, inquit, natus est nobis, filius datus est nobis.”

Antequam parvulus iste nasceretur nobis, antequam filius iste daretur nobis; non solum licitum, verum etiam laudabile erat regibus, sacerdotibus, prophetis, patriarchis ferro dimicare et sanguine praeliari, sicut fecit David, sicut fecerunt insignes Machabaei contra gentes, quae contendebant exterminium facere Israeliticae gentis, agente spiritu diaboli, ut exinaniretur verbum promissionis, ut non esset unde parvulus iste nasceretur nobis, sicut patribus, primoque fideli Abrahae fidelis Deus repromisit. At nunc, 595 quoniam

“parvulus jam natus est nobis, quoniam filius datus est nobis, parvulus sive filius admirabilis, consiliarius, Deus fortis, pater futuri saeculi, princeps pacis,”

quid opus est materialibus armis? Quid periculi est in hoc, si exstirpetur arbor, quoniam fructus omnis assumptus est, et tuto repositus loco? Mutetur modus praelii et pugnetur sicut pugnatum est in diebus Madian. Sint lampades in lagenis fragilibus, in vasis fictilibus, id est dona gratiarum coelestium in corporum mortalium membris corruptibilibus, sint et tubae verbi Dei, quarum sonitu hostes visibiles et invisibiles terreantur. Lagenae in sinistris, tubae habeantur in manibus dextris, id est in minore corpora, in majore verbum Dei praedicandum habeatur, cura vel diligentia. Quid si corporum fragiles hydriae confringantur? Nimirum tunc amplius flammabit [leg. flammabunt] miraculorum clarissima luce, et martyres pretiosa morte coronati, exinde fortius praeliabuntur. Fecit hoc primus ille Gedeon secundum litteram, et

“quod me facere videritis, ait, hoc facite (Judic. VII):”

fecit hoc primus iste filius hominis secundum spiritum, et

“hoc est, ait, praeceptum meum, ut diligatis invicem, sicut dilexi vos, majorem hac dilectionem nemo habet, quam ut animam suam ponat quis pro amicis suis (Joan. XV).”

Quoniam ergo sic pugnandum erat, quoniam materialis gladius jam necessarius non erat, videamus quales sibi milites sive militiae duces elegit.

“Ambulans juxta mare Galilaeae, vidit duos fratres, Simonem qui vocatur Petrus et Andream fratrem ejus, mittentes rete in mare; erant enim piscatores, et ait illis: Venite post me, et faciam vos fieri piscatores hominum. At illi continuo relictis retibus, secuti sunt eum. Et procedens inde, vidit alios duos fratres, Jacobum Zebedaei, et Joannem fratrem ejus in navi, cum Zebedaeo patre eorum, reficientes retia sua, et vocavit eos. Illi autem statim relictis retibus et patre, secuti sunt eum.”

Sicut sol visu suo specularia non solum videt, verum etiam suam in illis imaginem format, et imago ejus ex ipsis relucet; ita quodam modo verus iste sol vidit Petrum et Andream, Jacobum et Joannem, simplices et tenebrarum partem nullam habentes, et idcirco lux ab eis comprehensa est, imago verae hujus lucis in eorum cordibus per fidem formata est. Ista virtus tenebrarum non fuit ad comprehendendum, sed obtusa corda gerentes, repulerunt. Exempli gratia, ita ut dicerent:

“Unde huic haec omnia; et quae est sapientia, quae data est illi, et virtutes quae per manus ejus efficiuntur? Nonne iste est faber, filius Mariae, frater Jacobi et Joseph et Judae et Simonis (Matth. XIII.)”

“Et non poterat, ait evangelista Marcus, ibi virtutem ullam facere, nisi paucos infirmos impositis manibus curavit, et mirabatur propter incredulitatem illorum (Marc. VI).”

Et quales istos invenit aut vidit, quorum cordis puritatem, et lucidam fidem penetravit?

“Mittentes rete in mare vidit eos,”

sive

“retia sua reficientes, erant enim piscatores.”

Quare autem pauperes potius quam divites Deus elegit? Imo

“quos elegit ante constitutionem mundi, quos praescivit et praedestinavit conformes fieri imaginis Filii sui (Rom. VIII),”

quos vocare, justificare et magnificare proposuerat quare pauperes in hoc mundo nasci vel fieri voluit? Nimirum propter eruditionem ipsorum, quia videlicet conscientia paupertatis grande est instrumentum et valens documentum, ut creatura teneat vel cognoscat id quod coram Creatore perpulchrum et valde justum est, scilicet ordinem suum. Quem vel qualem ordinem suum? Profecto illum, quem Apostolus magno clamore, grandi exclamatione, nobis intimare nititur dicens:

“O altitudo divitiarum sapientiae et scientiae Dei, quam incomprehensibilia sunt judicia ejus, et investigabiles viae ejus! Quis enim cognovit sensum Domini? Aut quis consiliarius ejus fuit? Aut quis prior dedit ei, et retribuetur ei? quoniam ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia, ipsi gloria in saecula saeculorum. Amen (Rom. XI).”

Iste est ordo legitimus, ordo necessarius, ut Creatori creatura subjiciatur, sciendo et confitendo quia ex ipso et per ipsum, et in ipso sunt omnia quaecunque bona beatus homo vel sanctus habet angelus, et ad hujus sanctae rei cognitionem sive commonitionem multum valet, ut jam dictum est, memoria retentus priscae paupertatis caminus, de quali et filii Israel vocati sunt, et in quali Petrus et caeteri apostoli homines sine litteris et idiotae et praeterea censu pauperes inventi sunt. Quid multa? Nimirum quanto plura sancti dona Dei percepturi erant, tanto majoris conscientia paupertatis indiguerunt, ut eadem dona portarent stabiles et firmi, fundati in spiritu humilitatis. Nam

“Domini sunt cardines terrae (I Reg. II);”

pro quo in Hebraeo scriptum est, ut ait beatus Hieronymus, afflicti terrae,

“et posuit super eos orbem (ibid.).”

Afflictio haec humilitas est, quae ad portandum orbem constantes eos facit et fortes. Denique quod facit in corporibus sive rebus corporalibus, ut aliud tardius, aliud citius moveatur, flante vento seu movente manu: hoc facit in mentibus humilitatis virtus, ut succedentibus prosperis spiritualibus non extollatur animus, pristinae paupertatis seu cujuslibet infelicitatis sibi conscius. Orbis, quem super hujusmodi afflictos Dominus posuit, Ecclesia ipsius est, quam illis regendam commisit. Hinc est illud quod huic Simoni Petro dixit:

“Et ego dico tibi, quia tu es Petrus, et super hanc petram aedificabo Ecclesiam meam (Matth. XVI).”

Super petram fidei, quam confessus est Petrus, Ecclesiam suam aedificavit, eamque regendam illi, caeterisque apostolis eorumque similibus, commisit.