IN CANTICA CANTICORUM

DE INCARNATIONE DOMINI COMMENTARIORUM

LIBER PRIMUS


CAPUT 1

“Osculetur me osculo oris sui.”

Quae est ista exclamatio tam magna, tam repentina? O beata Maria, inundatio gaudii, vis amoris, torrens voluptatis, totam te operuit totamque obtinuit, penitusque inebriavit, et sensisti quod oculus non vidit, et auris non audivit, et in cor hominis non ascendit (Isa. IV), et dixisti:

“Osculetur me osculo oris sui.”

Dixisti enim ad angelum:

“Ecce ancilla Domini, fiat mihi secundum verbum tuum (Luc. I).”

Quod erat illud verbum? Quid locutus fuerat tecum?

“Invenisti gratiam,”

ait,

“apud Dominum: Ecce concipies et paries filium, et vocabis nomen ejus Jesum? (Ibid.)”

Ac deinceps:

“Spiritus sanctus superveniet in te, et virtus Altissimi obumbrabit tibi. Ideoque et quod nascetur ex te sanctum, vocabitur Filius Dei (ibid.).”

Nonne hoc verbum angeli, verbum et sponsio erat jam imminentis osculi oris Domini? Igitur prudens ponderator dictum utrumque appendat in statera rationis, et istud,

“osculetur me osculo oris sui,”

quod dictum fuit animae vel cordis jubilantis, et illud:

“Ecce ancilla Domini, fiat mihi secundum verbum tuum,”

quod dictum fuit oris exsultantis. Nonne sunt ejusdem ponderis? Nonne sensus idem est in verbis seu vocibus diversis?

“Sicut audisti et credidisti,”

sicut tibimet imprecando dixisti,

“fiat mihi,”

ita et factum est tibi. Deus Pater te osculatus est

“osculo oris sui.”

Quis oculus hoc vidit? quae auris audivit? cujus in cor hominis ascendit? Tibi autem, o Maria, semetipsum revelavit, et osculans, et osculum, et os osculantis. Longe minoris gratiae, quaelibet anima dum datum optimum, sive donum perfectum concipit, de sursum descendens ab eodem Patre luminum (Jac. I) taliter afflatur, talemque intus in semetipsa persentit osculantis attactum, ut dicere non dubitet, nobis autem revelavit Deus per spiritum suum (I Cor. II). Quanto magis, tu, o beata, in perceptione doni singularis, dum Spiritus sanctus supervenit in te, et virtus Altissimi obumbravit tibi, revelationem hujusmodi accepisti. Profecto anima tua liquefacta est (Cant. V), ut dilectus locutus est, scilicet Deus Pater locutione admirabili, locutione ineffabili, dum substantiam Verbi sui, cum illo amore suo Spiritu sancto tuae menti, tuo ventri penitus insereret: in quo nec primam similem visa es, nec habere sequentem. Et ad angelum quidem dixisse suffecerit,

“fiat mihi secundum verbum tuum,”

angele Dei, ut ille

“osculetur me osculo oris sui,”

ad ipsum autem dilectum Deum conversa, loqui et jubilare anima tua non desiit, in ipso experimento suavitatis inenarrabilis, cujus videlicet jubilationis summa haec est:

“Quia meliora sunt ubera tua vino, fragrantia unguentis optimis. Oleum effusum nomen tuum, ideo adolescentulae dilexerunt te.”

In Isaia loquitur idem ipse Deus:

“Audite me, domus Jacob, et residuum Israel, qui portamini a meo utero, qui gestamini a mea vulva. Usque ad senectam ego ipse, et usque ad canos ego portabo.”

Ergo et ubera recte dicitur habere, quae Psalmista non ignorans, dicebat:

“Si exaltavi animam meam, sicut ablactatum super matre sua, ita retributio in anima mea (Psal. CXXX).”

Quid ergo per ubera ejus nisi dulcedinem ejus recte intelligimus? Et quid est dulcedo ejus, nisi Spiritus sanctus. Talis dulcedo pulchre in duo ubera discernitur, quia duo sunt data ejusdem sancti Spiritus. Alterum datum est in remissionem peccatorum, cujus videlicet dati ubere nullus ante hanc B. Virginem lactatus est sanctorum antiquorum. Alterum datum est in diversarum divisiones sive distributiones gratiarum, quo videlicet ubere lactati veteres sancti, et prophetaverunt, et multa miracula operati sunt. Utrorumque hujusmodi uberum laetificata dulcedine ineffabili, dum concipis, o virgo beata, dum tibi fit secundum hoc verbum angeli:

“Spiritus sanctus superveniet in te, et virtus Altissimi obumbrabit tibi,”

quibus duabus clausulis, jam dicta significabantur duo data ejusdem Spiritus sancti, quid aliud diceres, nisi

“meliora sunt ubera tua vino, fragrantia unguentis optimis?”

Non fueras experta vitium hujus saeculi, vinum voluptatis carnalis, sine cujus ebrietate nulla unquam mulier praeter te concipere potuit, aut poterit, et tamen dijudicare nosti quam melior aut vehementior, dulcior atque fortior esset voluptas sive amor Dei, in quo concepisti, sine dubio potata illius torrente voluptatis (Psal. XXXV). Et tu quidem veraciter dicere potueras:

“Ecce enim in iniquitatibus concepta sum, et in peccatis concepit me mater mea (Psal. L).”

Cum enim esses de massa quae in Adam corrupta est, haereditaria peccati originalis labe non carebas: sed ante faciem hujus amoris peccatum, nec illud, nec aliud stare potuit, ante faciem hujus ignis stipula omnis interiit, ut totum sanctum fieret habitaculum, in quo Deus totis novem mensibus habitaret, tota omnino munda materia, de qua sancta Dei sapientia, domum aeternam sibimet aedificaret (Prov. IX). Et quia cum tanta dulcedine amoris, pretiosa plenae gratiae simul infusa sunt charismata, quae caeteris ab eodem spiritu dispartiuntur sanctis et electis, recte

“ubera”

illa dixeris

“fragrantia unguentis optimis.”

Optima namque unguenta sunt charismata haec, sermo sapientiae, sermo scientiae, fides, gratia sanitatum, opera virtutum, prophetia, discretio spirituum (II Cor. XII), etc.; quae qui habent, boni odoris sunt et suaviter fragrant, sicut unguentum optimum. Unde Apostolus:

“Deo gratias,”

inquit,

“qui semper triumphat per nos in Christo Jesu, et odorem notitiae suae manifestat per nos in omni loco, quia Christi bonus odor sumus Deo (II Cor. II).”

Inter caeteros odores unguentorum, quibus perfusa es, prophetia fragravit, etiam longe antequam nascereris. Hoc enim senserat propheticis naribus ille, qui dixit:

“Et accessi ad prophetissam, et concepit, et peperit filium (Isa. VIII).”

Nunquid ille solus ad te accessit, o prophetissa fidelis? Imo prophetae omnes ad te accesserunt, quia prophetiae omnium, et Scripturae omnes in tuum sensum, cum superveniente in te Spiritu sancto, convenerunt (Luc. I). Ubi enim totum se indidit Patris Verbum, quomodo abessent Scripturae, quae de ipso Verbo fonte suo prodierunt? Talia tam bona ubera sunt. Quid deinde? Oleum effusum nomen tuum. Cujus ubera sunt, ejus est nomen, id est, cujus est amor vel spiritus, per quem concipitur, ejus est Verbum sive Filius qui concipitur. Nam Filius nomen est Patris, praesertim talis Filius, tale Verbum, per quod Deus in coelo et in terra valde nominatus, valde est inclytus. Nam per Verbum omnia facta sunt quae fecit Deus. Et quis potest aestimare fortitudinem ejus? Porro nomen hoc tam forte, tam magnum, ecce est oleum effusum. Mira res! quid verbo fortius, et quid oleo suavius? Ergone Verbum a sua est natura immutatum? Non. Sed qualitates creaturarum, cum quibus illi ratio est, hinc pro virtute, illinc vitio diversae, imo contrariae sunt. Verbi gratia: Diabolus in coelo per vitium superbus fuit: tu, virgo, per virtutem humilis in terra apparuisti. Pro qualitatihus tam diversis, tamque contrariis, vitium idemque Verbum, illi ut flumen tibique ut oleum sese exhibuit, juxta illud:

“Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam (Jac. IV).”

Quomodo autem, vel in quo est effusum hoc oleum? Nimirum in eo, quod a Deo processit, et de invisibilibus suis ad nostra visibilia venit, quem admodum ipse dixit Judaeis:

“Si Deus Pater vester esset, diligeretis utique me. Ego enim ex Deo processi et veni (Joan. VIII).”

Effusum ergo est oleum, id est, nomen tuum, quia processit de secreto substantiae tuae, Verbum tuae fortitudinis cum suavitate miserationis. Et ideo

“adolescentulae dilexerunt te.”

Nihil verius. Nisi enim oleum taliter effusum fuisset, nisi verbum tuum taliter processisset, adolescentulae, id est animae imperfectae, non ausae fuissent diligere te, imo nec ausae fuissent audire te. Exempli gratia:

“Steterunt procul, dicentes Mosi: Loquere tu nobis, et audiemus. Non loquatur nobis Dominus, ne forte moriamur (Exod. XX).”

Et alibi.

“Et accessistis ad me,”

ait Moses,

“atque dixistis. Ecce ostendit nobis Dominus Deus noster majestatem et magnitudinem suam. Vocem ejus audivimus de medio ignis, et probavimus hodie, quod loquente Deo cum homine vixerit homo (Deut. V),”

etc. Adeo tunc timebant adolescentulae, nondum quippe oleum erat effusum. At nunc, dum illud effundis, sicut tunc promisisti, dicens Mosi:

“Bene omnia sunt locuti, prophetam suscitabo eis de medio fratrum suorum similem tui (Deut. XVIII),”

et caetera, dum, inquam, taliter effundis,

“ecce adolescentulae dilexerunt,”

id est, certissime diligent te perfecta charitate (I Joan. IV) foris mittente timorem, quia consideratio tanti beneficii fiduciam dabit, et credentium mentes excitabit ad vicissitudinem dilectionis.

“Trahe me post te, curremus in odore unguentorum tuorum.”

Hactenus exclamationem tuam, o dilecta Domini, imitari conabatur in admiratione, quasi grandior modus elocutionis: deinceps sermo noster remissior in demonstratione sit.

“Trahe me post te,”

inquit. Ubi discessit angelus,

“exsurgens autem Maria,”

inquit Evangelista,

“abiit in montana cum festinatione, in civitatem Juda, et intravit in domum Zachariae, et salutavit Elizabeth.”

Dixerat enim illi angelus:

“Et ecce Elizabeth cognata tua, et ipsa concepit filium in senectute sua. Et hic est mensis sextus illi, quae vocatur sterilis, quia impossibile non erit apud Deum omne verbum (Luc. I).”

Habent sancti hoc proprium omnes, qui in veritate sanctum habent charitatis spiritum, ut ita gratulentur de beneficiis, quae aliis impensa perceperunt, quemadmodum et de illis, quae a Deo sibimet collata sunt. Tum properant mutuos sibi praebere conspectus, tum dulcia miscere colloquia, certatimque opportuna, importuna impendere invicem devotae charitatis obsequia. Quid est hoc, nisi trahere et currere in odore unguentorum Domini? Pretiosum erat unguentum, magnum erat beneficium, quod dederat Dominus sterili conceptum tanti viri, qui in spiritu et virtute Eliae deberet praeire ante Dominum, et quo major non surrexerit inter natos mulierum (Luc. I; Matth. XI). Tanti ac talis unguenti odorem perceperat; talis ac tanti beneficii famam sive nuntium ab ipso angelo acceperat: et de hoc, sicut de caeteris, quis finis, quae consummatio futura esset Spiritu sancto docente, magna prophetissa non ignorabat. Trahebatur ergo post Dominum femina desideriorum, trahebatur et currebat in odore unguentorum talium: et ipsum currere, id est, in montana cum festinatione abire, erat dicere

“trahe me post te.”

Nam qui veraciter diligit, et trahitur, et trahi cupit. Cum igitur traheretur, sive ubi tracta est et cucurrit, quid dixit?

“Introduxit me rex in cellaria sua.”

Quomodo vel cui hoc dixit? Nimirum per aspirationem Spiritus sancti in mente ejus redundantis, in ventre ejus jam operantis, hoc dixit cognatae suae Elizabeth, et infanti, qui erat in ventre illius jam mensibus sex. Intravit enim in domum Zachariae, et salutavit Elizabeth.

“Et factum est, ut audivit salutationem Mariae Elizabeth, exsultavit infans in gaudio in utero ejus. Et repleta est Spiritu sancto Elizabeth, et exclamavit voce magna, et dixit: Benedicta tu inter mulieres, et benedictus fructus ventris tui (Luc. I),”

et caetera. Ergo vere dixit, et mirabiliter dixit, quae salutando cognatam repente prophetissam efficit, ut confestim sciret illa omnia, quorum ista summa est:

“Introduxit me rex in cellaria sua.”

Vere pulcherrimus et optimus explanationis modus, ubi verecundae puellae prolocutor sit ipse Deus, ipse Spiritus sanctus, Spiritus propheticus.

“Qui non tentatus est,”

ait vir sapiens,

“quid scit?”

(Ezech. XXXIV.) Vir in multis expertus, cogitabit multa, et qui multa didicit, enarrabit intellectum. Horum idcirco meminerim, quia revera nonnisi qui tentatus est in his quae accepit, et a Deo revelata sunt sibi, digne potest perpendere religiosum silentium Virginis, sive custodiam oris ejus, circa secretum Dei. Quis enim ab illo, qui somnia primus vidit et enarravit, quorum utique visio visitatio fuit emissa ab Altissimo, id est a puero Joseph filio Jacob (Gen. XXXVII); quis, inquam, usque in praesentem diem, ita novit vel potuit observare tempus tacendi, et loquendi, quin aliquando opus habeat increpari, doceri, cavere scandalum invidentium, sicut illum pater increpavit. Ergo quanto quisque amplius tentatus est in ejusmodi, et expertus est invidiae malum quid sit, ipse scit, et enarrare potest intellectum hujus rei, quod tu, B. Virgo, vere fidelis fuisti et veraciter magnae fidei; non solum quia credidisti angelo evangelizanti, verum etiam quia secretum istud custodisti, neque properasti aliquando cuiquam tuae admirationem facere felicitatis, ut diceres quid fecisset tibi Deus, nisi ei cui prior ipse Deus vel Spiritus sanctus revelavit. Hoc non leviter perpendere nos vult evangelista, cum semel et iterum dicit:

“Maria autem conservabat omnia verba haec conferens in corde suo (Luc. II).”

Nunc dicta prosequamur:

“Introduxit me rex in cellaria sua.”

Hoc ipsa quidem dixit verbis aliis, scilicet verbis Cantici sui, quo anima ejus Dominum magnificavit, sed, sicut jam dictum est, prior eidem, videlicet Elisabeth, Spiritus sanctus, Spiritus propheticus revelavit. Et quae sunt illa cellaria regis Dei? Nimirum sacra mysteria, quaecunque continentur in Scripturis sanctis. Nam ista cellaria sunt, meliora cellis aromatum et argenti, et auri, et odoramentorum, et unguenti optimi, et omnibus apothecis regiae supellectilis, thesaurorumque universorum, quales habere potuerunt reges terrarum, et ille praecipue temporalis rex Salomon.

“In cellaria sua,”

inquit, rex non qualiscunque, sed Rex coeli et terrae,

“me introduxit.”

Nihil enim a me abscondit, sed omni dulcedine sua me inebriavit. Qui enim verbum suum, quod erat, et est in corde suo, mihi totum infudit, quomodo non etiam cum illo mihi omnia donavit? Non enim introductio qualiscunque haec debet intelligi, sed introductio cum jure possidendi, sicut jus est sponsam legitimam cum tabulis matrimonii in dotem suam introduci. Quid ad haec illa Elizabeth, cum istud intus aure cordis percepisset?

“Exsultabimus et laetabimur in te.”

Hoc vere dixit, et cum magno clamore dixit. Ait enim voce magna:

“Benedicta tu inter mulieres, et benedictus fructus ventris tui, et unde hoc mihi, ut veniat mater Domini mei ad me? Ecce enim ut facta est vox salutationis tuae in auribus meis, exsultavit infans in gaudio in utero meo. Et beata, quae credidisti, quoniam perficientur ea, quae tibi dicta sunt a Domino (Luc. I).”

Nonne hoc erat dicere,

“exsultabimus et laetabimur in te?”

Jam enim incipimus, ego et infans in utero meo exsultare in gaudio, a voce salutationis tuae. Ex hoc et nos, et qui venturi sunt post nos,

“exsultabimus et laetabimur in te,”

et cantabimus, dicentes quia Eva nos fecit plorare, Maria nos fecit exsultare. Nam quod illa tristis abstulit, tu reddis almo germine. Idcirco

“exsultabimus et laetabimur in te.”

Quomodo

“in te?”

Dicam paulo expressius.

“Memores uberum tuorum super vinum recti diligunt te.”

Haec est et erit materia vel causa exsultationis vel laetitiae nostrae in te, memoria uberum tuorum, quia virgineis uberibus lactasse illum praedicaberis, qui creavit te. Dicemus enim:

“Beatus venter, qui te portavit, Christe, et beata ubera quae suxisti (Luc. XI).”

Et si aliud quid mysticum per ubera recte potest intelligi, attamen causa ista cunctis erit amabilis, quia is, qui angelos suae visionis dulcedine pascit, tua, o felix Virgo, ubera suxit. Hujus rei

“memores super vinum,”

id est super omne quod in hoc saeculo dulce videtur aut jucundum,

“recti diligunt,”

id est certissime diligent te. Rectorum illorum primus est et erit infans iste, qui a voce salutationis tuae, qua salutasti me, jam exsultavit in gaudio in utero meo, et laetatur in te. Jam coepit exsultare et laetari in te, et exsultare non desinet, memor uberum tuorum super vinum, id est omne saeculum respuens et carnalis voluptatis commercium, virum se Deo dedicans virgineum, propter uberum tuorum lac dulcissimum, quae videlicet ubera tua de coelo plena lacte virgineo lactaverunt Deum. O quam multi utriusque sexus, propter hoc ita te diligent et similiter facient. Num parvum est hoc memoriale tuum? Imo inter omnia, quaecunque fecit Deus memorabilia, praecipuum et omnis creaturae exspectatione est dignum, quod is, qui angelorum cibus est, homo factus ex te propter homines, tuis uberibus lactari dignatus est. Recti ergo, hoc ipso quod recti sunt, quod non invidi, imo benevoli sunt, memores uberum tuorum, diligent te. Quis fructus dilectionis hujus? Quae merces aut quod praemium? Abundantia. Dicit enim Spiritus sanctus in Psalmo:

“Rogate quae ad pacem sunt Hierusalem, et abundantia diligentibus te (Psal. CXXI).”

Cujus rei abundantia diligentibus te, o sancta Hierusalem, nisi ejus, quae diligitur in te. Tale est bonum tuum, bonum videlicet a Deo datum, ut quisque diligendo facere possit, et faciat esse suum. Diligendo ergo in te, quod mater es Domini, fidelis anima et ipsa mater fit:

“Ipse enim meus, inquit, et frater et soror et mater est, quicunque fecerit voluntatem patris mei, qui in coelis est (Matth. XII). Cujus videlicet paternae voluntatis, si summam quaerimus, credere, sperare, et diligere est. Non ergo parvo pro praemio, habendo fidem recti sumus, habendo spem memores sumus, habendo charitatem te diligimus. Sequitur: Nigra sum sed formosa, filiae Hierusalem, sicut tabernacula Cedar, sicut pellis Salomonis: nolite me considerare, quod fusca sim, quia decoloravit me sol.”

Res ipsa exigit ut quaeramus quousque vel quandiu beata Virgo Maria mansit cum illa Elizabeth cognata sua. Utique mensibus tribus, fere usque dum Elizabeth tempus pariendi impleretur. Illo namque mensis sextus erat illi, quae vocabatur sterilis, quando Maria nuntio bono impleta, exsurgens abiit cum festinatione in domum Zachariae, et salutavit Elizabeth.

“Maria autem mansit, inquit evangelista, cum illa quasi mensibus tribus, et reversa est in domum suam (Luc. I).”

Statimque subjungit:

“Elizabeth autem impletum est tempus pariendi, et peperit filium (ibid.).”

Ergo Maria jam non erat illic, quando Elizabeth peperit filium. Cur, quaeso, non interfuit? Cur tanti gaudii, tantae exsultationis festi vitatem non exspectavit. Cur discessum suum non distulit, donec videret infantem, quem vidisse gaudium fuit? Non ignorabat angelum dixisse ad Zachariam:

“Et erit gaudium tibi et exsultatio, et multi in nativitate ejus gaudebunt (ibid.).”

Item:

“Et ecce eris tacens, et non poteris loqui usque in diem quo haec fiant, pro eo quod non credidisti verbis meis (ibid.).”

Cur non exspectavit videre hoc miraculum, scilicet eum qui mutus fuerat, aperto ore ejus et lingua ejus, cum nomine Joannis loquentem et benedicentem Deum? Nonne magis ad eam quam ad quamlibet aliam pertinebat congratulari, et audire verba Cantici de ore prophetantis:

“Et tu, puer, propheta Altissimi vocaberis, praeibis enim ante faciem Domini parare vias ejus?”

(Ibid.) Cur igitur quae et eatenus non venisse causam habere videretur, ut saltem illa die veniret, cognata cum vicinis et aliis cognatis illius, et congratularetur, econtra cum jamdudum venisset, idcirco discessit ne interesset gaudentibus et congratulantibus. Causam nesciremus, rem ipsam, id est, discessum ejus non animadverteremus, nisi excitasset intellectum vox ista, per Spiritum sanctum in persona ejus prolata,

“nigra sum sed formosa.”