|
[1] De un modo general, los principales estudiosos del problema de
la individuación en Tomás de Aquino están de acuerdo en que
Aristóteles ha sido su primera y más importante fuente de
inspiración. Sobre eso véanse, por ejemplo, las siguientes
publicaciones: ROLAND-GOSSELIN, M.-D. Le “De
Ente et Essentia” de S. Thomas d’Aquin. Texte établi
d’après les manuscrits parisiens. Introduction, Notes et Études
historiques. Paris, Vrin, 1948, págs. 51-55 y
MANSER, G. M. “Das thomistische Individuationsprinzip”,
Divus Thomas, 12 (1934), págs. 221-237 y
279-300.
[2] Sobre eso véase, por ejemplo: AQUINATIS, S.
Thomae, De div. nom. c. 2, lec. 2, n. 135.
[3] Tomás de Aquino, Summa Theologiae, (citt. S. Th.)
I, q. 29, a. 3, ad. 4.
[4] O. L. Larre, Tomás de Aquino y el Neoplatonismo.
(Ensayo Histórico y Doctrinal). La Plata, Instituto de
Filosofía de la Universidad Nacional de la Plata, 1966,
pág. 55.
[5] Respecto a las pruebas del influjo de Dionisio sobre este tema
en el Aquinate, tendré en cuenta el texto de la edición de Ceslai
Pera:Tomás de Aquino, In librum Beati Dionysii De divinis
nominibus expositio. Romae, Marietti, 1950, especialmente el
capítulo II.
[6] Tendremos en cuenta para este estudio el texto griego editado en
la siguiente edición: S. DIONYSII AREOPAGITAE,
Opera Omnia quae exstant. Studio et opera Balthasaris Corderii.
(Patrologiae Graecae Tomus 3). Turnholti, Typographi Brepols
Editores Pontificii, 1968. Adoptaremos la siguiente sigla para
las citas: DIONISIO, De divinis nominibus. PG, 3, col.
585-996.
[7] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II (PG,
3, col. 636 b): PeriV hJnwmevnh" kaiV diakekrimevnh"
qeologiva", kaiV tiv" hJ qeiva e{nwsi" kaiV diavkrisi".
[8] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4.
(PG, 3, col. 641 a): “oi|on ejpiV th`" eJnwvsew"
th`" qeiva" h!toi th`" uJperousiovthto", hJnwmevnon meVn
e!sti th`/ eJnarcikh/` Triavdi kaiV koinoVn hJ uJperouvsio"
u{parxi"...”.
[9] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4.
(PG, 3, col. 641 a.).
[10] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4.
(PG, 3, col. 644 c-d.).
[11] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4.
(PG, 3, col. 640 b.).
[12] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4.
(PG, 3, col. 640 c.).
[13] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4.
(PG, 3, col. 641 a.).
[14] En la Patrología Griega el texto latino presenta la
traducción como superessentialis exsistentia, lo que no está del todo
mal, pero que, a nuestro juicio, no corresponde a lo que se quiere
significar con la idea griega. Cfr. DIONISIO, De divinis
nominibus. Cap. II, §4. (PG, 3, col. 642 a.).
[15] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4.
(PG, 3, col. 641 b): “diavkrisin hJnwmevna th/`
diakrivsei kaiV th/` eJnwvsei diakekrimevna”.
[16] La metáfora de la luz siempre estuvo presente en las
especulaciones filosóficas de Platón, sobre todo respecto a la
consideración del contraste entre el conocimiento inteligible y la
luminosidad, según su mayor o menor intensidad, y el conocimiento
sensible, que a causa de la ausencia de proporcionada luminosidad, se
da entre las sombras, y éstas representan mayor o menor ausencia de la
luz en el conocimiento. Sobre eso, véase, por ejemplo, la
alegoría de la caverna en: PLATÓN, Rep. 514a –518a y
sobre la participación, por ejemplo, en: Fed. 99b-100c.
Los neoplatónicos, de un modo general, suelen coger de Platón este
principio y aplicarlo de distintos modos a distintas cuestiones, tal
como por ejemplo lo propone aquí Dionisio. Véase, también:
CARROL, W. J. “Participation and Infinity in Dionysius
the Areopagite”, Patristic and Byzantine Review, 2
(1983), págs, 54-64.
[17] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4.
(PG, 3, col. 641 a-b.). Recomendamos tener en cuenta la
siguiente traducción: Pseudo Dionisio Aeropagita, Obras
completas. Edición preparada por Teodoro H. Martin.
Presentación O. G. de Cardenal. Madrid, BAC, 1990,
pág. 284.
[18] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4.
(PG, 3, col. 641 a.). Véase, también: K. F.
Doherty, “St. Thomas and the Pseudo-Dionysian Symbol of
Light”, The New Scholasticism, 34 (1960), págs.
170-189.
[19] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4.
(PG, 3, col. 641 a).
[20] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4.
(P. G, 3, col. 641 a).
[21] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4.
(PG, 3, col. 640 a.).
[22] Hilduino tradujo eJnopoiei`n y sus derivados por coadunare,
mientras Escoto Eriúgena por unificare, uniri. Hemos optado por
unicidad porque, a nuestro juicio, esta palabra evitaría la posible
confusión de pensar que la esencia divina indicaría que existe, por
ser una, un único Dios; en efecto es una la esencia , pero son
Tres Personas divinas, por lo que Dios Padre, Dios Hijo y Dios
Espíritu. En cristología esta palabra significa el acto de unión,
pero en el contexto Trinitario, creemos que mejor se aplica el
significado de unicidad. Sobre las posturas de Hilduino y Escoto
Eriúgena, véase: THÉRY, P. G. Études Dionysiennes I:
Hilduin, traducteur de Denys. Paris, Vrin, 1932, págs.
32-33; Sobre el análisis de este término véase:
BOUCHET, J.-R. “Le vocabulaire de l’union et du rapport
des natures chez saint Grégoire de Nysse”, Revue Thomiste, 68
(1968), págs. 533-582; DE ANDIA, Y.
L’Union à Dieu chez Denys L’Aréopagite. Leiden, E. J.
Brill, 1996, págs. 17-18, 23-24.
[23] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. I, §1.
(PG, 3, col. 588 b).
[24] Recomendamos tener en cuenta como complemento de nuestro
estudio, los siguientes textos: F. O’ROURKE,
Pseudo-Dionysius and the Metaphysics of Aquinas. (Studien und
Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters, Heraus. Albert
Zimmermann, Band 32), E.J. Brill, Leiden/New
York/Köln, 1992, esp. 22-64; 117-132;
188-214;G. Kalinowsky, "Discours de Louange et Discours
Métaphysique: Denys L'Aréopagite et Thomas d'Aquin",
Rivista de Filsofia Neo-Scolastica, 1981 (73),
399-404; W. M. Neidl, Thearchai. Die Frage nach dem
Sinn von Gott bei Pseudo-Dionysius Areopagita und Thomas von
Aquín. Verlag Josef Háabbel, Regensburg, 1976, esp.
Capítulo 1,30-51; B. Brons, Gott und die Seienden.
Untersuchungen zum Verhältnis von neuplatonischer Metaphysik un
christlicher Tradition bei Dionysius Aaeropagita, Vandenhoeck und
Ruprecht, Göttingen, 1976, esp. Capítulo II,
78-167.
[25] Sobre el método tomista respecto a este comentario
véanse: I. Andereggen, La Metafísica de Santo Tomás en la
Exposición sobre el De Divinis Nominibus de Dionisio Areopagita.
Buenos Aires, 1989; “Diferencias en la comprensión Medioeval
del De Divinis Nominibus de Dionisio Areopagita”, Sapientia,
1989,(44) 197-210; A. Feder, "Des Aquinaen
Kommentar zu Pseudo-Dionysius 'De divinis nominibus'. Ein
Beitrag zur Aarbeitsmethode der hl. Thomas", Scholastik,
1926 (1), 321-351.
KALINOWSKI, G. “Discours de Louange et Discours
Métaphysique: Denys L’Aréopagite et Thomas D’Aquin”,
Rivista di Filosofia Neo-Scolastica, 73 (1981), págs.
399-404;; NEIDL, W. M. Thearchia. Die Frage nach
dem Sinn von Gott bei Pseudo-Dionysius Areopagita und Thomas von
Aquin. Regensburg, Verlag Josef Háabbel, 1976, esp.
Capítulo 1, págs. 30-51; BRONS, B. Gott und die
Seienden. Untersuchungen zum Verhältnis von neuplatonischer
Metaphysik und christlicher Tradition bei Dionysius Areopagita.
Göttingen, Vandenhoeck und Ruprecht, 1976, esp. Capítulo
II, págs. 78-167. Sobre el método tomista respecto a este
comentario véase: FEDER, A. “Des Aquinaten Kommentar zu
Pseudo-Dionysius ‘De divinis nominibus’. Ein Beitrag zur
Arbeitsmethode der hl. Thomas”, Scholastik, 1, (1926),
págs. 321-351.
[26] Tomás de Aquino, De div. Nom., C. II, lec.
2, n. 131: “Deinde, cum dicit (/39): Vocant
enim...prosequitur expositionem unitionis et discretionis divinae:
et primo, quantum pertinet ad Deitatem; secundo, quantum pertinet ad
Humanitatem Christi...”.
[27] Tomás de Aquino, De div.nom., C. II, lec. 2,
n. 134: “Dicit ergo, primo, quod, sicut in aliis suis libris
dixerat, scilicet in libro de divinis Hypotyposibus, sancti magistri
nostrae theologicae traditionis idest christianae doctrinae, scilicet
Apostoli et eorum discipuli vocant unitiones divinas, quasdam occultas
et inegressibiles supercollocationes divinas quae sunt singularitatis
divinae, superineffabilis et superignotae”.
[28] Es interesante notar que el Aquinate, en la medida en que
analiza y comenta a los pasajes que se refieren tanto a la
comunicabilidad como a la incomunicabilidad de la unicidad de la esencia
divina, respecto de los nombres que se dicen comúnmente tanto de la
Deidad misma como de la Trinidad, analiza más detenidamente la
naturaleza de la esencia divina, no sólo respecto de los nombres que
se le pueden atribuir, sino también su constitutivo fundamental
mismo. En este sentido el Angélico no sólo desea saber qué nombres
se dicen comúnmente de la Deidad misma y de la Trinidad, sino
profundizar su investigación sobre el constitutivo formal de la
naturaleza divina misma; y hace eso cuando comenta los referidos
pasajes. Aquí no nos detendremos sino para analizar y exponer la
razón de la incomunicabilidad de la naturaleza divina, por lo que no
nos dedicaremos a considerar los nombres y sus atribuciones a la Deidad
y a la Trinidad. Respecto del planteamiento de los nombres divinos,
recomendamos el siguiente estudio: L. Clavell, El nombre propio
de Dios. Pamplona, Eunsa, 1980, esp. Capítulo II,
págs. 65-113.
[29] Tomás de Aquino, De div.nom., C. II, lec. 2,
n. 135: “Considerare igitur primum Principium, secundum quod in
se est, hoc est considerare unitionem ipsius et hanc existentiam primi
Principii in seipso, supercollocationem vocat...”.
[30] Tomás de Aquino, De div.nom., C. II, lec. 2,
n. 135: “...et nominat hanc supercollocationem et occultam et
inegressibilem: occultam quidem quia intantum Deus potest a nobis
cognosci, inquantum participationes suae bonitatis cognoscimus;
secundum autem quod est in se, est nobis occultus...”.
[31]Tomás de Aquino, De div.nom., C. II, lec. 2, n.
135: “...inegressibilem autem dicit, quia secundum quod in
seipso est primum Principium nulli communicatur et sic quasi a seipso
non egreditur: et propter hoc et ipsam Deitatem sic consideratam, per
excellentiam distinguentem Ipsam ab omnibus, vocat singularitatem,
quia singulare est quod est incommunicabile”.
[32] Tomás de Aquino, De div.nom., C. II, lec. 2,
n. 142: “...sicut essentia supersubstantialis, Divinitas
superdea, idest super modum deitatis communicatae rebus, et bonitas
superbona, et identitas quae est super omnia, secundum quam scilicet,
Deus est idem sibi, et unitas super principatum, unitas, inquam,
totalis proprietatis existentis scilicet super omnia”.
[33] Tomás de Aquino, De div.nom., C. II, lec. 2,
n. 141: “Potest enim considerari ista superexcellens Dei
essentia in seipso: vel secundum essentiam et sic est unitum et commune
toti Trinitati; vel secundum quod una Personarum est in alia et sic
in unitione invenitur discretio”.
[34] Tomás de Aquino, De div.nom., C. II, lec. 2,
n. 136: “Et considerandum quod contra id quod supra dixerat:
occultas et inegressibiles, satis congrue posuit processiones et
manifestationes, quia per effectus progredientes ab ipso manifestatur
et quodammodo ipsa Deitas in effectus procedit, dum sui similitudinem
rebus tradit, secundum earum proportionem, ita tamen, quod sua
excellentia et singularitas sibi remanet, incommunicata rebus et
occulta nobis”.
[35] Sobre el análisis de estos atributos véase: R.
Garrigou-Lagrange, Dieu, son existence et sa nature. Solution
thomiste des antinomies aagnstiques,
GARRIGOU-LAGRANGE, R. Op. cit. Deuxième vol.
págs. 370-514.
[36] Tomás de Aquino, S. Th., I, q. 31, a. 2,
con.
[37] Tomás de Aquino, De div.nom., C. II, lec. 2,
n. 141.
[38] Tomás de Aquino, De div.nom., C. II, lec. 2,
n. 136.
[39] Tomás de Aquino, Contra Gentes, (cit C.G.). I,
c. 26, n. 237-249.
[40] Tomás de Aquino, C.G.. I, c. 32, n.
283-289.
[41] Aunque no proclame explícitamente los nombres omnipotencia
creadora y creación, se entiende que el Aquinate las supone para
explicar la incomunicabilidad de la esencia divina a las criaturas.
Sobre eso véase los pasajes: Tomás de Aquino, De Div. nom.
c. 2, lec. 2, n. 153 y lec. 3, n. 160-167. Véase
especialmente n. 158: “Nam in processione divinarum Personarum
ipsa eadem divina Essentia communicatur Personae procedenti et sic
sunt plures Personae habentes divinam Essentiam, sed in processione
creaturarum, ipsa divina Essentia non communicatur creaturis
procedentibus, sed remanet incommunicata seu imparticipata...”
[42] Nos referimos aquí, sobretodo, a los atributos relativos a
las operaciones divinas que no son inmanentes, sino a las obras
exteriores, es decir, la acción divina de producir algo distinto de
Él mismo: R. Garrigou-Lagrange, Vol. II. Paris,
Beauchesne, 1950, pág. 463.
[43] Tomás de Aquino, De Div. nom. c. 2, lec. 2, n.
135. Véase, sobre eso, la opinión de Capreolus: Capreolus,
Defen. II, pág. 232 b: “Dico enim quod omne quod subsistit
in divinis, est incommunicabile illa communicabilitate quae competit
universali respectu suorum particularium; tamen aliquod subsistens est
ibi communicabile illa communicabilitate qua forma communicatur
supposito, et illa qua commune communicatur proprio: sicut divinitas
tribus suppositis est communis, et spiratio activa est communis Patri
et Filio”.
[44] Tomás de Aquino, In I Sent. d. 3, q. 2, a. 1,
con; d. 3, q. 3, a. 1, con; C. Gen. I, c. 8, n.
48-50; c. 43, n.368; IV, c. 26; c. 96; S.
Th. I. q. 45, a.7, con; q. 89, a. 8, con; q. 93,
a. 6. Comenta Capreolus que las propiedades personales en la
esencia divina misma son como principios de individuación, porque la
esencia aun siendo comunicable a la Trinidad, se mantiene una e
incomunicable respecto a sí misma: Capreolus, Defen. II, pág.
232 b fine. Véase en el Aquinate especialmente: De Div. nom.
c. 2, lec. 3, n. 158: “...sed similitudo eius, per ea
quae dat creaturis, in creaturis propagatur et multiplicatur et sic
quodammodo Divinitas per sui similitudinem non per essentiam, in
creaturas procedit et in eis quodammodo multiplicatur, ut sic ipsa
creaturarum processio possit dici divina discretio, si respectus ad
divinam similitudinem habeatur, non autem si respiciatur divina
Essentia”.
[45] Tomás de Aquino, S.Th. I. q. 29, a.3, ad.
4.
[46] Es preciso esclarecer que la expresión único Dios no
significa la afirmación de una sola Persona, por ejemplo, sólo
Dios Padre, sino la afirmación de que sólo hay una esencia divina.
Por eso dijo el Aquinate que no decimos único Dios, porque la
deidad es común a varios: Sum. Theo. I, q. 31, a.2, con.
[47] Tomás de Aquino, De Div. nom. c. 2, lec. 3, n.
157.
[48] Tomás de Aquino, De Div. nom. c. 2, lec. 3, n.
159: “Hoc est ergo quod dicit, quod si processio possit dici
divina Essentia bonitati conveniens, quae est unitionis divinae
superunitae, idest unitatis essentiae, in qua Tres Personae
uniuntur, quae est super omnem unitatem, quae quodammodo seipsam agit
sive ducit ex sua bonitate in pluralitatem et multiplicat seipsam,
scilicet secundum suam similitudinem, si, inquam, talis processio ea
ratione quod per eam divina unitas quodammodo multiplicetur, dici
potest divina discretio, tunc consequenter dicendum est quod
traditiones, idest donationes divinorum donorum, quae sunt
incomprehensae ex parte Principii, sunt unitae, idest communes toti
Trinitati secundum divinam discretionem, idest secundum communem modum
divinae discretionis, qui secundum processionem attenditur”.
[49] Tomás de Aquino, De Pot. q. 7, a. 7, con.
[50] Tomás de Aquino, De ente et essentia, c. 6, n. 63:
“Nec oportet, si dicimus quod Deus est esse tantum, ut in illorum
errorem incidamus, qui deum dixerunt esse illud esse universale, quo
quaelibet res formaliter est. Hoc enim esse, quod Deus est, huius
condicionis est, ut nulla sibi additio fieri possit; unde per ipsam
suam puritatem est esse distinctum ab omni esse. Propter quod in
commento IX propositionis libri De causis dicitur quod individuatio
primae causae, quae est esse tantum, est per puram bonitatem eius”;
De causis. lec. 9, n. 233: “Deinde cum dicit: quod si
dixerit aliquis etc., excludit quamdam obiectionem. Posset enim
aliquis dicere quod, si causa prima sit esse tantum, videtur quod sit
esse commune quod de omnibus praedicatur et quod non sit aliquid
individualiter ens ab aliis distinctum; id enim quod est commune non
individuatur nisi per hoc quod in aliquo recipitur. Causa autem prima
est aliquid individuale distinctum ab omnibus aliis, alioquin non
haberet operationem aliquam; universalium enim non est neque agere
neque pati. Ergo videtur quod necesse sit dicere causam primam habere
yliatim, id est aliquid recipiens esse”; n. 234: “Sed ad hoc
respondet quod ipsa infinitas divini esse, in quantum scilicet non est
terminatum per aliquod recipiens, habet in causa prima vicem yliatim
quod est in aliis rebus. Et hoc ideo quia, sicut in aliis rebus fit
individuati rei communis receptae per id quod est recipiens, ita divina
bonitas et esse individuatur ex ipsa sui puritate per hoc scilicet quod
ipsa non est recepta in aliquo; et ex hoc quod est sic individuata sui
puritate, habet quod possit influere bonitates super intelligentiam et
alias res”; De Pot. q. 5, a. 1, ad. 4; De Div. nom.
c. 2, lec. 3, n. 159.
[51] Tomása de Aquino, De Pot. q. 9, a. 5, ad. 13.
|
|