NOTAS

[1] De un modo general, los principales estudiosos del problema de la individuación en Tomás de Aquino están de acuerdo en que Aristóteles ha sido su primera y más importante fuente de inspiración. Sobre eso véanse, por ejemplo, las siguientes publicaciones: ROLAND-GOSSELIN, M.-D. Le “De Ente et Essentia” de S. Thomas d’Aquin. Texte établi d’après les manuscrits parisiens. Introduction, Notes et Études historiques. Paris, Vrin, 1948, págs. 51-55 y MANSER, G. M. “Das thomistische Individuationsprinzip”, Divus Thomas, 12 (1934), págs. 221-237 y 279-300.

[2] Sobre eso véase, por ejemplo: AQUINATIS, S. Thomae, De div.  nom. c. 2, lec. 2, n. 135.

[3] Tomás de Aquino, Summa Theologiae, (citt. S. Th.) I, q. 29, a. 3, ad. 4.

[4] O. L. Larre, Tomás de Aquino y el Neoplatonismo. (Ensayo Histórico y Doctrinal). La Plata, Instituto de Filosofía de la Universidad Nacional de la Plata, 1966, pág. 55.

[5] Respecto a las pruebas del influjo de Dionisio sobre este tema en el Aquinate, tendré en cuenta el texto de la edición de Ceslai Pera:Tomás de Aquino, In librum Beati Dionysii De divinis nominibus expositio. Romae, Marietti, 1950, especialmente el capítulo II.

[6] Tendremos en cuenta para este estudio el texto griego editado en la siguiente edición: S. DIONYSII AREOPAGITAE, Opera Omnia quae exstant. Studio et opera Balthasaris Corderii. (Patrologiae Graecae Tomus 3). Turnholti, Typographi Brepols Editores Pontificii, 1968. Adoptaremos la siguiente sigla para las citas: DIONISIO, De divinis nominibus. PG, 3, col. 585-996.

[7] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II (PG, 3, col. 636 b): PeriV hJnwmevnh" kaiV diakekrimevnh" qeologiva", kaiV tiv" hJ qeiva e{nwsi" kaiV diavkrisi".

[8] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4. (PG, 3, col. 641 a): “oi|on ejpiV th`" eJnwvsew" th`" qeiva" h!toi th`" uJperousiovthto", hJnwmevnon meVn e!sti th`/ eJnarcikh/` Triavdi kaiV koinoVn hJ uJperouvsio" u{parxi"...”.

[9] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4. (PG, 3, col. 641 a.).

[10] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4. (PG, 3, col. 644 c-d.).

[11] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4. (PG, 3, col. 640 b.).

[12] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4. (PG, 3, col. 640 c.).

[13] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4. (PG, 3, col. 641 a.).

[14] En la Patrología Griega el texto latino presenta la traducción como superessentialis exsistentia, lo que no está del todo mal, pero que, a nuestro juicio, no corresponde a lo que se quiere significar con la idea griega. Cfr. DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4. (PG, 3, col. 642 a.).

[15] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4. (PG, 3, col. 641 b): “diavkrisin hJnwmevna th/` diakrivsei kaiV th/` eJnwvsei diakekrimevna”.

[16] La metáfora de la luz siempre estuvo presente en las especulaciones filosóficas de Platón, sobre todo respecto a la consideración del contraste entre el conocimiento inteligible y la luminosidad, según su mayor o menor intensidad, y el conocimiento sensible, que a causa de la ausencia de proporcionada luminosidad, se da entre las sombras, y éstas representan mayor o menor ausencia de la luz en el conocimiento. Sobre eso, véase, por ejemplo, la alegoría de la caverna en: PLATÓN, Rep. 514a –518a y sobre la participación, por ejemplo, en: Fed. 99b-100c. Los neoplatónicos, de un modo general, suelen coger de Platón este principio y aplicarlo de distintos modos a distintas cuestiones, tal como por ejemplo lo propone aquí Dionisio. Véase, también: CARROL, W. J. “Participation and Infinity in Dionysius the Areopagite”, Patristic and Byzantine Review, 2 (1983), págs, 54-64. 

[17] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4. (PG, 3, col. 641 a-b.). Recomendamos tener en cuenta la siguiente traducción: Pseudo Dionisio Aeropagita, Obras completas. Edición preparada por Teodoro H. Martin. Presentación O. G. de Cardenal. Madrid, BAC, 1990, pág. 284.

[18] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4. (PG, 3, col. 641 a.). Véase, también: K. F. Doherty, “St. Thomas and the Pseudo-Dionysian Symbol of Light”, The New Scholasticism, 34 (1960), págs. 170-189.

[19] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4. (PG, 3, col. 641 a).

[20] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4. (P. G, 3, col. 641 a).

[21] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. II, §4. (PG, 3, col. 640 a.).

[22] Hilduino tradujo eJnopoiei`n y sus derivados por coadunare, mientras Escoto Eriúgena por unificare, uniri. Hemos optado por unicidad porque, a nuestro juicio, esta palabra evitaría la posible confusión de pensar que la esencia divina indicaría que existe, por ser una, un único Dios; en efecto es una la esencia , pero son Tres Personas divinas, por lo que Dios Padre, Dios Hijo y Dios Espíritu. En cristología esta palabra significa el acto de unión, pero en el contexto Trinitario, creemos que mejor se aplica el significado de unicidad. Sobre las posturas de Hilduino y Escoto Eriúgena, véase: THÉRY, P. G. Études Dionysiennes I: Hilduin, traducteur de Denys. Paris, Vrin, 1932, págs. 32-33; Sobre el análisis de este término véase: BOUCHET, J.-R. “Le vocabulaire de l’union et du rapport des natures chez saint Grégoire de Nysse”, Revue Thomiste, 68 (1968), págs. 533-582; DE ANDIA, Y. L’Union à Dieu chez Denys L’Aréopagite. Leiden, E. J. Brill, 1996, págs. 17-18, 23-24.

[23] DIONISIO, De divinis nominibus. Cap. I, §1. (PG, 3, col. 588 b).

[24] Recomendamos tener en cuenta como complemento de nuestro estudio, los siguientes textos: F. O’ROURKE, Pseudo-Dionysius and the Metaphysics of Aquinas. (Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters, Heraus. Albert Zimmermann, Band 32), E.J. Brill, Leiden/New York/Köln, 1992, esp. 22-64; 117-132; 188-214;G. Kalinowsky, "Discours de Louange et Discours Métaphysique: Denys L'Aréopagite et Thomas d'Aquin", Rivista de Filsofia Neo-Scolastica, 1981 (73), 399-404; W. M. Neidl, Thearchai. Die Frage nach dem Sinn von Gott bei Pseudo-Dionysius Areopagita und Thomas von Aquín. Verlag Josef Háabbel, Regensburg, 1976, esp. Capítulo 1,30-51; B. Brons, Gott und die Seienden. Untersuchungen zum Verhältnis von neuplatonischer Metaphysik un christlicher Tradition bei Dionysius Aaeropagita, Vandenhoeck und Ruprecht, Göttingen, 1976, esp. Capítulo II, 78-167.

[25]  Sobre el método tomista respecto a este comentario véanse: I. Andereggen, La Metafísica de Santo Tomás en la Exposición sobre el De Divinis Nominibus de Dionisio Areopagita. Buenos Aires, 1989; “Diferencias en la comprensión Medioeval del De Divinis Nominibus de Dionisio Areopagita”, Sapientia, 1989,(44) 197-210; A. Feder, "Des Aquinaen Kommentar zu Pseudo-Dionysius 'De  divinis nominibus'. Ein Beitrag zur Aarbeitsmethode der hl. Thomas", Scholastik, 1926 (1), 321-351.

KALINOWSKI, G. “Discours de Louange et Discours Métaphysique: Denys L’Aréopagite et Thomas D’Aquin”, Rivista di Filosofia Neo-Scolastica, 73 (1981), págs. 399-404;; NEIDL, W. M. Thearchia. Die Frage nach dem Sinn von Gott bei Pseudo-Dionysius Areopagita und Thomas von Aquin. Regensburg, Verlag Josef Háabbel, 1976, esp. Capítulo 1, págs. 30-51; BRONS, B. Gott und die Seienden. Untersuchungen zum Verhältnis von neuplatonischer Metaphysik und christlicher Tradition bei Dionysius Areopagita. Göttingen, Vandenhoeck und Ruprecht, 1976, esp. Capítulo II, págs. 78-167. Sobre el método tomista respecto a este comentario véase: FEDER, A. “Des Aquinaten Kommentar zu Pseudo-Dionysius ‘De divinis nominibus’. Ein Beitrag zur Arbeitsmethode der hl. Thomas”, Scholastik, 1, (1926), págs. 321-351.

[26] Tomás de Aquino, De div. Nom.,  C. II, lec. 2, n. 131: “Deinde, cum dicit (/39): Vocant enim...prosequitur expositionem unitionis et discretionis divinae: et primo, quantum pertinet ad Deitatem; secundo, quantum pertinet ad Humanitatem Christi...”.

[27] Tomás de Aquino, De div.nom., C. II, lec. 2, n. 134: “Dicit ergo, primo, quod, sicut in aliis suis libris dixerat, scilicet in libro de divinis Hypotyposibus, sancti magistri nostrae theologicae traditionis idest christianae doctrinae, scilicet Apostoli et eorum discipuli vocant unitiones divinas, quasdam occultas et inegressibiles supercollocationes divinas quae sunt singularitatis divinae, superineffabilis et superignotae”.

[28] Es interesante notar que el Aquinate, en la medida en que analiza y comenta a los pasajes que se refieren tanto a la comunicabilidad como a la incomunicabilidad de la unicidad de la esencia divina, respecto de los nombres que se dicen comúnmente tanto de la Deidad misma como de la Trinidad, analiza más detenidamente la naturaleza de la esencia divina, no sólo respecto de los nombres que se le pueden atribuir, sino también su constitutivo fundamental mismo. En este sentido el Angélico no sólo desea saber qué nombres se dicen comúnmente de la Deidad misma y de la Trinidad, sino profundizar su investigación sobre el constitutivo formal de la naturaleza divina misma; y hace eso cuando comenta los referidos pasajes. Aquí no nos detendremos sino para analizar y exponer la razón de la incomunicabilidad de la naturaleza divina, por lo que no nos dedicaremos a considerar los nombres y sus atribuciones a la Deidad y a la Trinidad. Respecto del planteamiento de los nombres divinos, recomendamos  el siguiente estudio: L. Clavell, El nombre propio de Dios. Pamplona, Eunsa, 1980, esp. Capítulo II, págs. 65-113.

[29] Tomás de Aquino, De div.nom., C. II, lec. 2, n. 135: “Considerare igitur primum Principium, secundum quod in se est, hoc est considerare unitionem ipsius et hanc existentiam primi Principii in seipso, supercollocationem vocat...”.

[30] Tomás de Aquino, De div.nom., C. II, lec. 2, n. 135: “...et nominat hanc supercollocationem et occultam et inegressibilem: occultam quidem quia intantum Deus potest a nobis cognosci, inquantum participationes suae bonitatis cognoscimus; secundum autem quod est in se, est nobis occultus...”.

[31]Tomás de Aquino, De div.nom., C. II, lec. 2, n. 135: “...inegressibilem autem dicit, quia secundum quod in seipso est primum Principium nulli communicatur et sic quasi a seipso non egreditur: et propter hoc et ipsam Deitatem sic consideratam, per excellentiam distinguentem Ipsam ab omnibus, vocat singularitatem, quia singulare est quod est incommunicabile”.

[32] Tomás de Aquino, De div.nom., C. II, lec. 2, n. 142: “...sicut essentia supersubstantialis, Divinitas superdea, idest super modum deitatis communicatae rebus, et bonitas superbona, et identitas quae est super omnia, secundum quam scilicet, Deus est idem sibi, et unitas super principatum, unitas, inquam, totalis proprietatis existentis scilicet super omnia”.

[33] Tomás de Aquino, De div.nom., C. II, lec. 2, n. 141: “Potest enim considerari ista superexcellens Dei essentia in seipso: vel secundum essentiam et sic est unitum et commune toti Trinitati; vel secundum quod una Personarum est in alia et sic in unitione invenitur discretio”.

[34] Tomás de Aquino, De div.nom., C. II, lec. 2, n. 136: “Et considerandum quod contra id quod supra dixerat: occultas et inegressibiles, satis congrue posuit processiones et manifestationes, quia per effectus progredientes ab ipso manifestatur et quodammodo ipsa Deitas in effectus procedit, dum sui similitudinem rebus tradit, secundum earum proportionem, ita tamen, quod sua excellentia et singularitas sibi remanet, incommunicata rebus et occulta nobis”.

[35] Sobre el análisis de estos atributos véase: R. Garrigou-Lagrange, Dieu, son existence et sa nature. Solution thomiste des antinomies aagnstiques,  GARRIGOU-LAGRANGE, R. Op. cit. Deuxième vol. págs. 370-514.

[36] Tomás de Aquino, S. Th., I, q. 31, a. 2, con.

[37] Tomás de Aquino, De div.nom., C. II, lec. 2, n. 141.

[38] Tomás de Aquino, De div.nom., C. II, lec. 2, n. 136.

[39] Tomás de Aquino, Contra Gentes, (cit C.G.). I, c. 26, n. 237-249.

[40] Tomás de Aquino, C.G.. I, c. 32, n. 283-289.

[41] Aunque no proclame explícitamente los nombres omnipotencia creadora y creación, se entiende que el Aquinate las supone para explicar la incomunicabilidad de la esencia divina a las criaturas. Sobre eso véase los pasajes: Tomás de Aquino, De Div. nom. c. 2, lec. 2, n. 153 y lec. 3, n. 160-167. Véase especialmente n. 158: “Nam in processione divinarum Personarum ipsa eadem divina Essentia communicatur Personae procedenti et sic sunt plures Personae habentes divinam Essentiam, sed in processione creaturarum, ipsa divina Essentia non communicatur creaturis procedentibus, sed remanet incommunicata seu imparticipata...”

[42] Nos referimos aquí, sobretodo, a los atributos relativos a las operaciones divinas que no son inmanentes, sino a las obras exteriores, es decir, la acción divina de producir algo distinto de Él mismo: R. Garrigou-Lagrange, Vol. II. Paris, Beauchesne, 1950, pág. 463.

[43] Tomás de Aquino, De Div. nom. c. 2, lec. 2, n. 135. Véase, sobre eso, la opinión de Capreolus: Capreolus, Defen. II, pág. 232 b: “Dico enim quod omne quod subsistit in divinis, est incommunicabile illa communicabilitate quae competit universali respectu suorum particularium; tamen aliquod subsistens est ibi communicabile illa communicabilitate qua forma communicatur supposito, et illa qua commune communicatur proprio: sicut divinitas tribus suppositis est communis, et spiratio activa est communis Patri et Filio”.

[44] Tomás de Aquino, In I Sent. d. 3, q. 2, a. 1, con; d. 3, q. 3, a. 1, con; C. Gen. I, c. 8, n. 48-50; c. 43, n.368; IV, c. 26; c. 96; S. Th. I. q. 45, a.7, con; q. 89, a. 8, con; q. 93, a. 6. Comenta Capreolus que las propiedades personales en la esencia divina misma son como principios de individuación, porque la esencia aun siendo comunicable a la Trinidad, se mantiene una e incomunicable respecto a sí misma: Capreolus, Defen. II, pág. 232 b fine. Véase en el Aquinate especialmente: De Div. nom. c. 2, lec. 3, n. 158: “...sed similitudo eius, per ea quae dat creaturis, in creaturis propagatur et multiplicatur et sic quodammodo Divinitas per sui similitudinem non per essentiam, in creaturas procedit et in eis quodammodo multiplicatur, ut sic ipsa creaturarum processio possit dici divina discretio, si respectus ad divinam similitudinem habeatur, non autem si respiciatur divina Essentia”.

[45] Tomás de Aquino, S.Th. I. q. 29, a.3, ad. 4.

[46] Es preciso esclarecer que la expresión único Dios no significa la afirmación de una sola Persona, por ejemplo, sólo Dios Padre, sino la afirmación de que sólo hay una esencia divina. Por eso dijo el Aquinate que no decimos único Dios, porque la deidad es común a varios: Sum. Theo. I, q. 31, a.2, con.

[47] Tomás de Aquino, De Div. nom. c. 2, lec. 3, n. 157.

[48] Tomás de Aquino, De Div. nom. c. 2, lec. 3, n. 159: “Hoc est ergo quod dicit, quod si processio possit dici divina Essentia bonitati conveniens, quae est unitionis divinae superunitae, idest unitatis essentiae, in qua Tres Personae uniuntur, quae est super omnem unitatem, quae quodammodo seipsam agit sive ducit ex sua bonitate in pluralitatem et multiplicat seipsam, scilicet secundum suam similitudinem, si, inquam, talis processio ea ratione quod per eam divina unitas quodammodo multiplicetur, dici potest divina discretio, tunc consequenter dicendum est quod traditiones, idest donationes divinorum donorum, quae sunt incomprehensae ex parte Principii, sunt unitae, idest communes toti Trinitati secundum divinam discretionem, idest secundum communem modum divinae discretionis, qui secundum processionem attenditur”.

[49] Tomás de Aquino, De Pot. q. 7, a. 7, con.

[50] Tomás de Aquino, De ente et essentia, c. 6, n. 63: “Nec oportet, si dicimus quod Deus est esse tantum, ut in illorum errorem incidamus, qui deum dixerunt esse illud esse universale, quo quaelibet res formaliter est. Hoc enim esse, quod Deus est, huius condicionis est, ut nulla sibi additio fieri possit; unde per ipsam suam puritatem est esse distinctum ab omni esse. Propter quod in commento IX propositionis libri De causis dicitur quod individuatio primae causae, quae est esse tantum, est per puram bonitatem eius”; De causis. lec. 9, n. 233: “Deinde cum dicit: quod si dixerit aliquis etc., excludit quamdam obiectionem. Posset enim aliquis dicere quod, si causa prima sit esse tantum, videtur quod sit esse commune quod de omnibus praedicatur et quod non sit aliquid individualiter ens ab aliis distinctum; id enim quod est commune non individuatur nisi per hoc quod in aliquo recipitur. Causa autem prima est aliquid individuale distinctum ab omnibus aliis, alioquin non haberet operationem aliquam; universalium enim non est neque agere neque pati. Ergo videtur quod necesse sit dicere causam primam habere yliatim, id est aliquid recipiens esse”; n. 234: “Sed ad hoc respondet quod ipsa infinitas divini esse, in quantum scilicet non est terminatum per aliquod recipiens, habet in causa prima vicem yliatim quod est in aliis rebus. Et hoc ideo quia, sicut in aliis rebus fit individuati rei communis receptae per id quod est recipiens, ita divina bonitas et esse individuatur ex ipsa sui puritate per hoc scilicet quod ipsa non est recepta in aliquo; et ex hoc quod est sic individuata sui puritate, habet quod possit influere bonitates super intelligentiam et alias res”; De Pot. q. 5, a. 1, ad. 4; De Div. nom. c. 2, lec. 3, n. 159.

[51] Tomása de Aquino, De Pot. q. 9, a. 5, ad. 13.